Ανοικτή κοινωνία και πολιτική ορθότητα

Στον απόηχο της τρομοκρατίας του θρησκευτικού φανατισμού, διαβάζω ότι η Εκκλησία της Αγγλίας ετοίμασε μία μονόλεπτη καμπάνια για τα Χριστούγεννα, με σκοπό να προβληθεί στους κινηματογράφους πριν την προβολή του «Star Wars: The Force Awakens». Η εταιρεία διανομής αρνήθηκε την προβολή, με την αιτιολογία ότι η διαφήμιση αυτή θα μπορούσε να προσβάλει ανθρώπους διαφορετικής πίστης.

Φυσικά δεν πρόκειται για ένα περιστατικό τέτοιας έντασης όπως η επίθεση στο Charlie Hebdo, την οποία πολλοί εξήγησαν (αν δεν ήταν έτοιμοι ακόμα και να δικαιολογήσουν) με αυτή τη λογική της προσβολής θρησκευτικής πίστης. Αλλά τέτοια ανόητα περιστατικά, που είναι συχνά στις δυτικές κοινωνίες, και μέσα σε αυτές και στην Ελλάδα, ακριβώς επειδή είναι συχνά και αθόρυβα, πιστοποιούν τα στρεβλά αντανακλαστικά κοινωνιών που μόνο μπροστά σε πράξεις βίας φτάνουν να αφυπνιστούν και να αναστοχαστούν.

Ακόμη χειρότερα, τα αντανακλαστικά αυτά δεν αφορούν μόνο την πολυπολιτισμικότητα ή τη θρησκευτική πίστη. Στην εποχή της μονοκαλλιέργειας των σκοπών στους οποίους επιλέγουν όλο και πιο συχνά να αφοσιωθούν οι άνθρωποι των δυτικών κοινωνιών αποφεύγοντας την τυπική πολιτική πράξη, που είναι από τη φύση της γενική (σκεφτείτε την ανώτερη ηθική αξία που δίνουμε πια στον στοχευμένο ακτιβισμό σε αντίθεση με την απαξίωση της πολιτικής συμμετοχής σε κόμματα), οτιδήποτε μπορεί να αποκτήσει το ιερό ηθικό status του ανώτερου σκοπού — και έτσι οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί αντικείμενο προσβολής: η θρησκευτική πίστη, αλλά και το περιβάλλον, η φύση, το φύλο, ομάδες ανθρώπων ή ομάδες ιδεών. Και, αντίστροφα, οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί από οποιονδήποτε μέσο προσβολής: η Τέχνη, η διαφήμιση, η επικοινωνία, ο δημόσιος λόγος, οι συνήθειές μας και η συμπεριφορά μας.

Κατ’ αυτό τον τρόπο, η συζήτηση θα ήταν πολύ ρηχή εάν περιοριζόταν στην ελευθερία του λόγου ή στο αν κάποιος έχει ή όχι δικαίωμα να απαγορεύσει ή να μη δημοσιεύσει κάτι σε ένα μέσον που ελέγχει.

Το θέμα εδώ είναι οι κοινωνικές νόρμες και όχι οι νόμοι (που συχνά όμως έπονται, τις ακολουθούν και τις επιβάλλουν).Το σημαντικό είναι ότι εδώ και χρόνια πληθαίνουν —σε σημείο που σε πολλές κοινωνίες έχουν γίνει κυρίαρχα— τα συμπτώματα μιας φοβικής πολιτικής ορθότητας του ελάχιστου κοινού παρονομαστή: πρέπει να αρκεστούμε μόνο σε ό,τι δεν προσβάλλει κανέναν. Αλλά αυτό στο οποίο θα καταλήξουμε θα είναι πολύ φτωχό, καθώς καθένας μπορεί να βρει έναν καλό λόγο να προσβάλλεται από οτιδήποτε. Και, ως φτωχό, θα αναιρεί και ένα θεμελιώδες όφελος της ελευθερίας του λόγου και των ιδεών: τη γονιμότητα της ποικιλίας και της διαφοράς.

Η απάντηση βρίσκεται στην αντιστροφή του ιερού τάχα δικαιώματος στην προστασία από την προσβολή, στο οποίο έφτασε να συνίσταται η πρακτική εφαρμογή της πολιτικής ορθότητας. Και φυσικά δεν αναφέρομαι στην ευθεία προσβολή της αξιοπρέπειας ενός ατόμου ως συγκεκριμένης προσωπικότητας, ή στον λόγο μίσους απέναντι στο διαφορετικό, αλλά σε αυτή τη διασταλτική και συχνά υπερβολικά ευαίσθητη έννοια της έμμεσης, συλλογικής προσβολής.

Ανοικτή κοινωνία δεν σημαίνει την υποχρέωσή μας να μην προσβάλλουμε απολύτως καμιά ομάδα με τον λόγο ή τη συμπεριφορά μας· και, αντιστρόφως, δεν σημαίνει ότι μπορούμε να απαιτούμε από την κοινωνία να μας προστατεύει προληπτικά από οτιδήποτε θα μπορούσαμε εμείς να θεωρήσουμε, με τα δικά μας κριτήρια, ότι προσβάλλει την ταυτότητά μας και αυτά που πιστεύουμε: δείξαμε παραπάνω ότι αυτή η διαστρεβλωμένη έννοια της πολιτικής ορθότητας του ελάχιστου κοινού παρονομαστή είναι χωρίς νόημα και κατατείνει στο να αναιρεί την ίδια την έννοια της ανοικτής κοινωνίας.

Γιατί, αν ανοικτή κοινωνία σημαίνει τον πλουραλισμό σε απόψεις, πίστεις, ιδέες και ιδανικά, τότε σημαίνει ταυτόχρονα και την υποχρέωσή μας να ανεχόμαστε πολιτισμένα (και να αντιμαχόμαστε πολιτισμένα) ακόμη και αυτό που θεωρούμε ότι προσβάλλει την ταυτότητα, τις ιδέες ή την πίστη μας.

[ Εικονογράφηση Jim Denomie ].