Αποστολή στην Αργεντινή [4]

[Μέρος 1^ο, 2^ο & 3^ο]

Παρά τις προφανείς γεωγραφικές, δημογραφικές και άλλες διαφορές, η πολιτική ιστορία και η πολιτική κουλτούρα της Αργεντινής και της Ελλάδας παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες ομοιότητες. Συχνά ακολούθησαν μία σχεδόν παράλληλη πορεία· όχι πάντα ταυτόχρονη, αλλά αντίστοιχη. Ενδεχομένως μπορούμε να μάθουμε πολλά από το παράδειγμα της Αργεντινής, ειδικά στην παρούσα συγκυρία. Είναι άλλωστε πιο εύκολο το να παρατηρείς τα ελαττώματα και τα λάθη του άλλου από ό,τι τα δικά σου. Ας σημειώσω πάντως εξαρχής ότι οι συγκρίσεις και οι συσχετισμοί που κάνω ανάμεσα στην Αργεντινή και την Ελλάδα σε αυτή τη σειρά άρθρων δεν αποτελούν συστηματική ανάλυση, παρά μόνο μία σειρά παρατηρήσεων και σκέψεων. Για την ομορφιά και τους κινδύνους της συγκριτικής πολιτικής —η οποία αποτελεί θεμελιώδη κλάδο της πολιτικής επιστήμης— συστήνω το βιβλίο του «πατριάρχη» του πεδίου, Τζιοβάνι Σαρτόρι, «Σημασιολογία, Έννοιες, Συγκριτική Μέθοδος» (Εκδόσεις Παπαζήση, επιμέλεια Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης). Για μία εισαγωγή στην πλούσια βιβλιογραφία σχετικά με τον λαϊκισμό και τη σύγκριση Λατινικής Αμερικής και Ευρώπης προτείνω τα έργα των Κας Μούντε και Κρίστομπαλ Ροβίρα Καλτβάσερ, όπως το πρόσφατο «Λαϊκισμός: Μία συνοπτική εισαγωγή» (Εκδόσεις Επίκεντρο, μετάφραση Ελένη Κοτσιφού).

Για να κατανοήσει κάποιος επαρκώς τη σημερινή πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση της Αργεντινής (όπως άλλωστε και της Ελλάδας), πρέπει να λάβει υπόψη του καθοριστικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας της· προσωπικότητες, διχασμούς και τραύματα που αναπαράγονται από γενιά σε γενιά και, ουσιαστικά, καθορίζουν τα χαρακώματα και την ατζέντα της πολιτικής. Η μεταπολεμική ιστορία της Αργεντινής είναι πολυτάραχη. Περιλαμβάνει πραξικοπήματα, εθνικές ταπεινώσεις, πολιτική βία, χρεοκοπία, μεγάλους ηγέτες, λαϊκισμό και —κυρίως— διχασμό. Σύνηθες θέατρο των εξελίξεων είναι οι δύο κεντρικές πλατείες της χώρας, η Πλατεία του Κογκρέσου και η Πλατεία του Μαΐου με την Κάσα Ροσάδα («Ροζ Οίκος») —την προεδρική κατοικία— στη μία της πλευρά. Η πολιτική διαχέεται στον δημόσιο χώρο και τον σημαδεύει. Οι δύο πλατείες —σαν την Πλατεία Συντάγματος— φέρουν τις μνήμες και τις πληγές των πολιτικών και οικονομικών κρίσεων της χώρας. Στις 18 Δεκεμβρίου 2017 γίνονται οι πιο βίαιες διαδηλώσεις στην Αργεντινή τα τελευταία 15 χρόνια, με αποτέλεσμα να σπάσουν και να ξηλωθούν ολόκληρα τμήματα της Πλατείας του Κογκρέσου. Φίλοι μου λένε ότι ο θόρυβος του πλήθους που περπατούσε στους δρόμους χτυπώντας κατσαρόλες (δημοφιλής τρόπος διαμαρτυρίας στη Λατινική Αμερική) τους έκανε να ανατριχιάσουν· τους θύμισε τις μέρες του 2001. Σκέφτηκαν ότι η δημοκρατία ίσως κινδύνευε και πάλι.

Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Φλας μπακ. Η εκλογή του στρατηγού Χούαν Περόν ως προέδρου το 1946 αποτελεί μία καλή αφετηρία και ένα πρώτο κομβικό σημείο της μεταπολεμικής πορείας της Αργεντινής. Ο περονισμός —ένα ιδιότυπο μείγμα αριστερού λαϊκισμού, επέκτασης του κράτους, αυξημένων δημοσίων δαπανών και πληθωρισμού, ανεξαρτησίας από τις μεγάλες δυνάμεις, διοικητικού αυταρχισμού, λογοκρισίας, ελέγχου της αντιπολίτευσης και προσωπολατρίας (του ίδιου και της γυναίκας του Εύας)— συσπειρώνει τις εργατικές και μικροαστικές τάξεις και οικοδομεί μία μεγάλη πολιτική παράταξη, την κληρονομιά της οποίας πολλοί διεκδίκησαν και συνεχίζουν να διεκδικούν μέχρι και σήμερα. Το ζεύγος Περόν αποθεώνεται στις εμφανίσεις του στο μπαλκόνι της Κάσα Ροσάδα, συγκεντρώνει ισχύ και συγκρούεται με τη φιλελεύθερη παράταξη και τη Δεξιά. Το μείγμα σοσιαλιστικής διαχείρισης της οικονομίας, επέκτασης του κοινωνικού κράτους με δημόσιες δαπάνες, εκπροσώπησης και ενδυνάμωσης των συνδικάτων και των χαμηλόμισθων με ταυτόχρονη ρητορική λαϊκής κυριαρχίας και εθνικής ανεξαρτησίας, όπως και η προσωποπαγής κυριαρχία στο ένα μισό του πολιτικού φάσματος με βαριά κληρονομιά που ακόμη καθορίζει τον πολιτικό χώρο, θα μπορούσαν ώς ένα βαθμό να συγκριθούν με πτυχές και φάσεις του Παπανδρεϊσμού στην Ελλάδα.

Ο θάνατος της Εύας σε ηλικία 33 ετών το 1952 οδηγεί σε μαζική κατάθλιψη: τρία εκατομμύρια Αργεντίνοι παρευρίσκονται στην κηδεία της. Εξαιρετικό τεκμήριο της εποχής είναι οι εκπληκτικές φωτογραφίες του ‘φωτογράφου του Περόν’ Πινελίδη Αριστόβουλου Φούσκο (διαθέσιμες και σε καλαίσθητο τόμο εδώ) και τα επίκαιρα από την κηδεία της Εβίτα. Το κλίμα της εποχής, τις υπόγειες διασυνδέσεις του Περόν με τους (αρκετούς) πρώην Ναζί που κατέφυγαν στην Αργεντινή (καθώς και μία συναρπαστική θεωρία για την Εύα) αναπαριστά ο Φίλιπ Κερ στη «Φλόγα που σιγοκαίει» (Εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Γιώργος Κυριαζής).

Τον Περόν ρίχνει η δικτατορία του 1955 που υποστηρίζεται από την Καθολική Εκκλησία. Τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια χαρακτηρίζονται από περιοδική κυριαρχία των φιλελεύθερων δυνάμεων, πολιτική αστάθεια, αλλαγές κυβερνήσεων και διώξεις αντιφρονούντων. Την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1950 διαδέχεται η ραγδαία ανάπτυξη της δεκαετίας του 1960 — όπως και στην Ελλάδα. Το 1966, η λεγόμενη «Αργεντίνικη Επανάσταση» (στην ουσία χούντα) επιβάλλει δικτατορία που διαρκεί για επτά χρόνια, μέχρι το 1973. Μετά από επεισοδιακές εκλογές και ταραχές, ο Περόν επανέρχεται στα τέλη του 1973, αλλά πεθαίνει αμέσως μετά: το 1974. Τον διαδέχεται η αντιπρόεδρος —και (λιγότερο γνωστή στην Ελλάδα) τρίτη σύζυγός του— Ισαμπέλ, που υπηρετεί ως πρόεδρος για άλλα δύο χρόνια, μέχρι το 1976.

Το 1976 αποτελεί ένα δεύτερο κομβικό σημείο. Οι ένοπλες δυνάμεις κάνουν πραξικόπημα το οποίο ονομάζουν «Διαδικασία Εθνικής Αναδιοργάνωσης» (γνωστό πλέον σήμερα ως «η Τελευταία Χούντα»). Η χούντα θέτει την Ισαμπέλ σε κατ’ οίκον περιορισμό, ενώ το 1981 την εξορίζουν στην Ισπανία. Ο Βρόμικος Πόλεμος (Dirty War) εντατικοποιείται: οι Αρχές ασφαλείας, ο στρατός και παρακρατικές ομάδες θανάτου εξολοθρεύουν τους ακροαριστερούς Μοντονέρος (Montoneros: οργάνωση «αντάρτικου πόλης» τους οποίους είχε αποβάλει από το κόμμα του και ο Περόν) και κυνηγούν τους περονιστές: δημοσιογράφους, συνδικαλιστές, φοιτητές, συγγραφείς, καλλιτέχνες, ακτιβιστές. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι «εξαφανίζονται» (στη συγκεκριμένη περίπτωση το ρήμα συχνά χρησιμοποιείται ως ενεργό, με την έννοια ότι «τους εξαφάνισαν»). Οι Αρχές εξαναγκάζουν τους αντιφρονούντες να επιβιβαστούν σε αεροπλάνα, τους γδύνουν και τους πετάνε στον αχανή ποταμό Πλάτα ή στον Ατλαντικό. Τα ίχνη τους χάνονται για πάντα. Εκατοντάδες τέτοιες «πτήσεις θανάτου» λαμβάνουν χώρα κάθε εβδομάδα. Το δικαστικό θρίλερ κρατά μέχρι και σήμερα. Λίγες μέρες πριν φτάσω στην Αργεντινή, τον Νοέμβριο του 2017, 29 πρώην αξιωματικοί καταδικάζονται σε ισόβια για εκείνες τις πτήσεις, μετά από πενταετή δίκη.

Τον Απρίλιο του 1982, οι ένοπλες δυνάμεις της Αργεντινής εισβάλλουν στα Νησιά Φώκλαντ — υπερπόντια εδάφη της Βρετανίας. Ο πόλεμος οδηγεί σε ταπεινωτική ήττα της Αργεντινής και αποτελεί την αρχή του τέλους της δικτατορίας — θυμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο το αλαζονικό πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου στην Κύπρο οδήγησε στην πτώση της δικτατορίας στην Ελλάδα.

Το 1983 η ομαλότητα επιτέλους επιστρέφει οριστικά στην Αργεντινή. Η επταετία 1976-83 αποτελεί μία από τις πιο μελανές σελίδες στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Η πληγή παραμένει ακόμη ανοιχτή. Οι Μητέρες της Πλατείας του Μαΐου —ένα από το πιο συγκινητικά και επίμονα κινήματα πολιτών στη σύγχρονη ιστορία— ξεκινούν τη δράση τους το 1977. Μία ομάδα γυναικών —τις αποκάλεσαν «απολίτικες νοικοκυρές»— μαζεύονται στην Πλατεία του Μαΐου και διαδηλώνουν ειρηνικά κάθε εβδομάδα, προσπαθώντας να μάθουν τι απέγιναν τα παιδιά τους. Οι διαδηλώσεις αυτές συνεχίζονται μέχρι και σήμερα, κάθε Πέμπτη, μετά από 41 χρόνια, αφού η τύχη πολλών ανθρώπων ακόμη αγνοείται.

Η νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας δεν στερείται πολιτικής βίας — κάθε άλλο. Είναι όμως σαφές ότι η πολιτική βία στην Αργεντινή έλαβε διαστάσεις πολύ μεγαλύτερες από ό,τι στην Ελλάδα. Ωστόσο, το αποτύπωμα στην πολιτική κουλτούρα και το σχίσμα στην πολιτική γεωγραφία είναι συγκρίσιμα: μία δεξιά παράταξη που κουβαλά ακόμα το στίγμα του αυταρχισμού και της βίας, ασχέτως τού ότι σήμερα δεν μοιάζει σε τίποτα με το τότε· και μία αριστερή/περονική παράταξη που εκμεταλλεύεται διαχρονικά το «ηθικό πλεονέκτημα», ξεχνώντας επιμελώς τις δικές της ευθύνες για την αναρχία, την τρομοκρατία και την ακυβερνησία. Μιλώντας με φίλους που ανήκουν και στις δύο πλευρές, αντιλαμβάνομαι ότι τα υπαρκτά τραύματα του παρελθόντος έχουν μετατραπεί σε μπετοναρισμένη μνησικακία για την άλλη πλευρά. Ακόμη και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αποκατάστασης της αλήθειας αντιμετωπίζονται από κάποιους με κυνισμό, ως επαγγελματικά εργαλεία ηθικής —και άρα πολιτικής— επικυριαρχίας. Η ομαλότητα που επικρατεί μετά το 1983 ήταν και παραμένει πολιτειακή. Η πολιτική, κοινωνική και κυρίως οικονομική πορεία της Αργεντινής εξακολουθεί να παρουσιάζει ραγδαίες μεταπτώσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της δημοκρατικής περιόδου.

[ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ. Η σειρά συνοδεύεται από ψηφιακή έκθεση 100 φωτογραφιών: Το Αστικό Τοπίο του Μπουένος Άιρες ].