Burnout

Είναι Πέμπτη βράδυ, αργά· έχω ξυπνήσει απ’ τις 05:30 το πρωί και μετά από 16 ώρες αδιάκοπης δουλειάς, μετακίνησης και επαφής με άλλους ανθρώπους, όπως τείνει να γίνει η καθημερινότητά μου τον τελευταίο καιρό, κάθομαι να γράψω, γιατί, όταν έχεις φτάσει σε αυτό το σημείο υπερκόπωσης, το να γράψεις είναι πιο εύκολο από το να μη γράψεις.

Είναι περίεργο πράγμα το burnout. Στην πρώτη φάση του, το να συνεχίσεις να δουλεύεις, να κάνεις κάτι, οτιδήποτε, είναι πιο εύκολο από το να σταματήσεις. Το μυαλό μπαίνει σε αυτόματο πιλότο. Είναι σαν να κάνεις ποδήλατο. Εαν σταματήσεις να κάνεις πετάλι, θα πέσεις κάτω. Εάν σταματήσεις και χαλαρώσεις, θα καταρρεύσεις. Το δε σώμα αρχίζει να καίει κρυφά αποθέματα ενέργειας, δίνοντάς σου μια (προσωρινή) αίσθηση —για την ακρίβεια ψευδαίσθηση— υπερδύναμης και άτρωτης αντοχής. Ένα χαρακτηριστικό του burnout είναι οι ραγδαίες αυξομειώσεις στην αντοχή και στη διάθεσή σου που αγγίζουν τα όρια της διπολικής διαταραχής. Εκεί που νομίζεις ότι τα χειρότερα πέρασαν και ότι όλα θα πάνε καλά, ξαφνικά νιώθεις τους διακόπτες να πέφτουν και τις ασφάλειες να καίγονται. Αυτό που δεν βλέπεις με γυμνό μάτι είναι τα ζωτικά όργανα του σώματός σου να προσπαθούν να ανταποκριθούν στο στρες. Γιατί το σώμα σου τελεί υπό επίθεση. Η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη εκτινάσσονται στα ύψη, συμπαρασύροντας τους σφιγμούς, την αρτηριακή πίεση και τη γλυκόζη του αίματος.

Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό του burnout είναι ότι, σταδιακά και σταθερά, βασικές λειτουργίες και χαρακτηριστικά του εαυτού —τα θεμέλια της ταυτότητάς σου— όπως η κρίση, η μνήμη, η ενσυναίσθηση, η ψυχραιμία και η αίσθηση προοπτικής αρχίζουν να διαβρώνονται. Για παράδειγμα, η αίσθηση του χρόνου διαστέλλεται. Η μια ημέρα —το σήμερα— γίνεται αιώνας στον οποίο πρέπει να χωρέσουν τα πάντα. Η πίεση από τις μικροδουλειές και τις υποχρεώσεις της καθημερινότητας μέχρι μεγάλες προθεσμίες και ομαδικές δεσμεύσεις γίνεται τόσο ασφυκτική, και η αποδοτική διαχείριση του χρόνου τόσο κρίσιμη, ώστε μια μέρα να φαντάζει σαν ένας τεράστιος πλούτος. Σκέφτεσαι ότι, αν τώρα δα είχες μία ακόμη ημέρα —αν οι πάντες και τα πάντα εκτός απο εσένα απλώς έμεναν ακίνητα και σιωπηλά για μια μέρα, αν ξεφύτρωνε μαγικά μία επιπλέον ημέρα, μία Δευτέρα και μισή, πριν την Τρίτη—, αυτό θα έλυνε όλα σου τα προβλήματα. Θα μπορούσες να κάνεις τόσο πολλά πράγματα σε μία μέρα… Για την ακρίβεια, άλλη μια ώρα θα έκανε τεράστια διαφορά. Αρχίζεις να ονειροφαντασιώνεσαι τι θα έκανες αν είχες μία έξτρα ώρα· σκέφτεσαι πόσα μέιλ θα προλάβαινες να απαντήσεις· πόσες και ποιες δουλειές θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν. Ούτε καν όμως! Δέκα λεπτά παραπάνω… Να προλάβεις να πάρεις μια ανάσα. Να πιεις λίγο νερά· και να φας.

Και κάπως έτσι —ανεπαίσθητα αργά— χάνεις την αίσθηση της προοπτικής. Τα πράγματα που θα έπρεπε να σε ευχαριστούν καταντάνε ενοχλήσεις. Δραστηριότητες που είχες κανονίσει μήνες πριν γίνονται αγγαρεία. Η παραμικρή επαφή ή διάδραση με άλλους απαιτεί πραγματικά υπεράνθρωπη προσπάθεια για να διατηρήσεις τα προσχήματα του πολιτισμένου ανθρώπου και να μην ξεσπάσεις στον κάθε άσχετο. Α, ναι, είναι κι αυτό σημαντική δεξιότητα την οποία αποκτάς με τον χρόνο και την προϋπηρεσία στο burnout. Η διαχείριση της πίεσης, του θυμού και του ξεσπάσματος. Το ότι θα ξεσπάσεις κάπου —σχεδόν πάντα με διάφορους τρόπους στον εαυτό σου, αλλά συνήθως και σε άλλους, ειδικά σε αυτούς που σε παίρνει— είναι δεδομένο· είναι θέμα χρόνου. Το κόλπο είναι τουλάχιστον να ξεσπάσεις με τον ηπιότερο και δικαιότερο δυνατό τρόπο (με τρόπο που δεν θα σε κάνει μετά να νιώσεις τύψεις) σε μερικούς από αυτούς που το αξίζουν· ειδικά όταν ευθύνονται εν μέρει για τα πάθη σου («εν μέρει» επειδή σχεδόν αποκλείεται κι εσύ να μην έχεις μερίδιο της ευθύνης, ακόμη κι αν αυτή η ευθύνη είναι το να θέσεις όρια ή να κάνεις τη ρήξη).

Το πιο σημαντικό απ’ όλα όμως είναι το να αναγνωρίσεις και να σταματήσεις το burnout πριν φτάσει στην τελική του φάση: στο κάψιμο. Όταν περάσεις μια αδιόρατη γραμμή, τότε απλώς παραλύεις. Σου είναι απολύτως αδύνατον να κουνηθείς. Θέλεις να κάνεις πράγματα και δεν μπορείς. Το να πας μέχρι την κουζίνα απαιτεί αγώνα ωρών. Ο παραμικρός θόρυβος —το περπάτημα της γειτόνισσας, το κλείσιμο της πόρτας, ο ήχος από την ειδοποίηση του κινητού σου για κάθε μέιλ ή μήνυμα που καταφτάνει— δεν σε αγχώνει απλώς· σε χτυπάει σαν ωστικό κύμα· δεν τον ακούς, τον νιώθεις στο σώμα σου.

Το πρόβλημα βέβαια είναι ότι οι ίδιοι οι μηχανισμοί άμυνας που θα έπρεπε να σε προειδοποιήσουν για το επερχόμενο κάψιμο —η ευθυκρισία, η ικανότητα ιεράρχησης προτεραιοτήτων, ο υγιής εγωισμός, το ένστικτο αυτοσυντήρησης— είναι τα πρώτα θύματα της μάχης αυτής. Δεν σταματάνε να λειτουργούν, αλλά βραχυκυκλώνουν: στην αρχή στιγμιαία, στη συνέχεια με ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα· με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να φτάνεις, έστω και παροδικά, να είσαι κάποιος άλλος.

Αυτή την απαίσια αίσθηση —που θυμίζει το Alien να «βεντουζάρει» το πρόσωπο και να μπαίνει μέσα στο σώμα σου— είχα τις τελευταίες μέρες. Πριν μια εβδομάδα επανεμφανίστηκαν μέσα σε 24 ώρες ένα χρόνιο νευροκαβαλίκεμα που πιάνει την ωμοπλάτη σαν τανάλια, μια οσφυαλγία, ένα αυχενικό, ένα έκζεμα που εξαπλωνόταν κ.ά. Μετά από χρόνια εξάσκησης πρακτικών τα οποία μου άλλαξαν τη ζωή προς το καλύτερο, όπως τα Somatics και η μέθοδος Feldenkrais, ο διαλογισμός, η γιόγκα, η πρακτική φιλοσοφία, το ChiBall, το Qi Gong, ο βελονισμός, η χειροπρακτική και η οστεοπαθητική, έχω συνείδηση της σχέσης μυαλού-σώματος. Αυτό όμως που ένιωθα σήμερα το πρωί ήταν το κάτι άλλο. Λες και με είχαν ζώσει φίδια. Λες και ένα ξένο σώμα είχε μπει μέσα μου και με έσφιγγε σε έναν υπερβολικά διαχυτικό εναγκαλισμό.

Στη 1 το μεσημέρι, έχοντας μόλις τελειώσει μια δίωρη διάλεξη, έχοντας ήδη κλείσει οκτάωρο και έχοντας μπροστά μου ένα ακόμη δεκάωρο στο οποίο η κάθε κίνησή μου ήταν προγραμματισμένη και περιορισμένη σε βαθμό λεπτού, μπήκα στο αθλητικό κέντρο του πανεπιστημίου. Η Κορίν (η φυσικοθεραπεύτριά μου) έμεινε έκπληκτη όταν είδε πόσο διαφορετικό —πόσο ολοκληρωτικά σφιγμένο— ήταν το σώμα μου μέσα σε μια εβδομάδα, από την προηγούμενη Πέμπτη που με είχε ξαναδει. Κάποια στιγμή, μετά από μια θεραπεία χαλάρωσης μερικών λεπτών, σταματάει ξαφνικά και με ρωτάει: «Εσύ κούνησες την ωμοπλάτη σου;». Της απαντάω: «Όχι, εγώ δεν κούνησα τίποτα· αλλά ένιωσα κι εγώ κάτι να μετακινείται». Ολόκληρη η αριστερή μου ωμοπλάτη είχε «ξεκολλήσει» ξαφνικά, είχε απελευθερωθεί. Η κίνηση στους μυς είχε επανέλθει. Ο πόνος από το νευροκαβαλίκεμα είχε σχεδόν σβήσει μέσα σε δευτερόλεπτα. Όπως η θεραπεία προχωρούσε, το ίδιο έγινε σταδιακά και με το υπόλοιπο σώμα. Όταν σηκώθηκα από τον πάγκο, ένιωθα σαν να είχε ξεκολλήσει από μέσα μου εκείνο το ξένο σώμα· σαν να είχε φύγει ένα βάρος. Ένιωθα κυριολεκτικά άλλος άνθρωπος: ο εαυτός μου. Αυτό δεν ήταν φυσικοθεραπεία, αλλά εξορκισμός. Μαζί με την απελευθέρωση του σώματος, ήρθε αμέσως και αυτή του πνεύματος· έστω για δύο-τρεις ώρες, αλλά αυτό μου επέτρεψε να βγάλω κουτσά-στραβά και την υπόλοιπη μέρα.

* * *

Πέντε ενδείξεις επερχόμενου burnout:

1. Νιώθετε συνεχώς εξαντλημένοι. Είναι πολύ σημαντικό να κάνετε τον διαχωρισμό ανάμεσα στη φυσιολογική κούραση, η οποία περνάει (π.χ.) με ένα ρεπό, ένα Σαββατοκύριακο ή λίγες διακοπές, και στην εξάντληση. Το burnout —ειδικά όταν βρεθείς στο τελικό στάδιο— δεν περνάει ούτε με ένα ρεπό, ούτε με ένα διήμερο άδειας. Απαιτεί θεραπεία εβδομάδων και αποθεραπεία μηνών.
2. Η παραμικρή δουλειά ή δραστηριότητα σας φαίνεται βουνό. Σε αντίθεση με την κατάθλιψη, στην περίπτωση του burnout έχεις κάθε καλή πρόθεση να κάνεις πράγματα, απλώς σωματικά δεν μπορείς να κάνεις το παραμικρό.
3. Έχετε ανεξήγητες ή απότομες συναισθηματικές εξάρσεις (χαράς, λύπης, άγχους, θυμού) που, αν και δικαιολογημένες είναι δυσανάλογες της εκάστοτε περίστασης. Η διάδραση με τους άλλους απαιτεί υπεράνθρωπη προσπάθεια και ικανότητες υποκριτικής.
4. Σας είναι αδύνατον να κάνετε παύση, να ηρεμήσετε. Το μυαλό ή το σώμα σου είναι σε συνεχή υπερδιέγερση, η σκέψη σου κολλάει εμμονικά στις υποχρεώσεις και τις δεσμεύσεις ή επανέρχεται συνεχώς στα ίδια προβλήματα. Η ποιότητα ή ποσότητα του ύπνου είναι κακή. Ακόμη κι όταν έχεις άδεια ή κενό, νιώθεις τύψεις επειδή δεν μπορείς να ανταπεξέλθεις στις υποχρεώσεις ή τον φόρτο δουλειάς. Οι δραστηριότητες που συνήθως σου προκαλούν ευχαρίστηση τώρα μοιάζουν με αγγαρεία ή χάσιμο χρόνου. Νιώθεις ότι ο μόνος τρόπος να ηρεμήσεις είναι το να μην σκέφτεσαι καθόλου.
5. Έχετε ψυχοσωματικά συμπτώματα: ανεξήγητους ή παρατεταμένους πόνους σε οποιοδήποτε σημείο του σώματος (στον κάθε άνθρωπο το στρες επηρεάζει διαφορετικά σημεία ή όργανα), εξανθήματα ή δερματικά προβλήματα, γαστρεντερικές δυσλειτουργίες, κ.ά.

Πέντε μέτρα που πρέπει να πάρετε αμέσως:

1. Ακούστε το σώμα σας. Όχι μεταφορικά, κυριολεκτικά. Κλείστε και σβήστε όλες τις συσκευές και τις έξωθεν παρεμβάσεις, ζητήστε να μη σας ενοχλήσουν, ξαπλώστε ή καθίστε άνετα και αφουγκραστείτε προσεκτικά το σώμα σας, προσπαθώντας να καταλάβετε τι νιώθετε σε κάθε σημείο του. Στην αρχή το μυαλό σας θα επιστρέφει στα προβλήματα, αλλά με λίγη επιμονή θα τα καταφέρετε. Συγκεντρωθείτε στην αναπνοή σας και στο τι νιώθετε. Το σώμα μας στέλνει συνεχώς μηνύματα τα οποία έχουμε μάθει να τα αγνοούμε. Φροντίστε το σώμα σας. Με 10-20 ευρώ μπορείτε να κάνετε ένα χαλαρωτικό μασάζ μισής ή μίας ώρας το οποίο θα σας βοηθήσει ασύμμετρα πολύ.
2. Σταματήστε. Πάρτε αναρρωτική άδεια από τη δουλειά ή τις υποχρεώσεις σας. Προστατέψτε τα Σαββατοκύριακα ή τα ρεπό σας. Εάν έχετε φτάσει σε κατάσταση υπερκόπωσης, αυτό κατα πάσα πιθανότητα ακούγεται εξοργιστικά εξωπραγματικό. Κι όμως, εάν «καείτε» εντελώς, η δουλειά θα πάει πίσω για ολόκληρες εβδομάδες. Ούτως ή άλλως, αν έχετε φτάσει στα όρια της υπερκόπωσης, η παραγωγικότητά σας έχει ήδη καταρρεύσει και ξοδεύετε περισσότερο χρόνο στο να αγχώνεστε παρά διεκπεραιώνοντας υποχρεώσεις. Λίγες ώρες ή ημέρες απόδρασης είναι εξαιρετική επένδυση βιωσιμότητας και παραγωγικότητας.
3. Ζητήστε και δεχτείτε βοήθεια. Από οποιονδήποτε. Από συγγενείς και φίλους. Από προϊσταμένους και συνεργάτες. Από γιατρούς, ψυχολόγους και ειδικούς. Από τους ξένους στο διπλανό παγκάκι. Θα εκπλαγείτε από το πόσο πρόθυμοι είναι οι άλλοι να σας βοηθήσουν όταν υπάρχει αντικειμενική ανάγκη.
4. Αποδράστε. Ένα καλό βιβλίο, μια καλή ταινία, η αγαπημένη σας τηλεοπτική σειρά, μια εκδρομή, ένας περίπατος, ένας καφές με έναν φίλο ή γνωστό (κατα προτίμηση κάποιον που να μην έχει σχέση με τα προβλήματα σας — το τελευταίο που σας βοηθάει είναι η ανακύκλωση των σκέψεων που προκαλούν άγχος) είναι οι πιο εύκολοι και γρήγοροι τρόποι για να δώσετε στο μυαλό και στο σώμα σας ένα διάλειμμα από τις σκέψεις που το πολιορκούν. Εάν μπορείτε να έρθετε σε επαφή με ζώα ή με τη φύση, ακόμη καλύτερα. Η επαφή με τα ζώα μάς θεραπεύει, ενώ ακόμη και ένα διήμερο στην εξοχή αρκεί για να αποτρέψει το burnout.
5. Αποκτήστε υγιή εγωισμό (αυτοσεβασμό). Τίποτα και κανείς δεν είναι πιο σημαντικά από την υγεία σας. Εάν η επιβίωση κάποιου οικοσυστήματος εξαρτάται από τη δική σας εξόντωση, τότε ας καταρρεύσει το οικοσύστημα, είτε αυτό λέγεται εταιρία, είτε οικογένεια, είτε η ίδια η χώρα. Κανένα επάγγελμα, καμία προθεσμία, κανένα κριτήριο, κανένας στόχος, καμία δοκιμασία και κανένας άλλος άνθρωπος δεν είναι πιο σημαντικά από την αυτοσυντήρηση και την επιβίωσή σας. Το ασύλληπτα βαρετό τελετουργικό ενημέρωσης των επιβατών πτήσεων περιλαμβάνει μία από τις σοφότερες συμβουλές: βοηθήστε τον εαυτό σας πριν βοηθήσετε τους άλλους. Γιατί, αν δεν είστε εσείς καλά, δεν θα μπορείτε να κάνετε απολύτως τίποτα για τους άλλους.