Το διαρκές καρναβάλι

Στο βιβλίο του με τίτλο «Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του», ο Ρώσος φιλόσοφος Μιχαήλ Μπαχτίν ανέλυσε τον ρόλο του καρναβαλιού, του γκροτέσκου και της λαϊκής κουλτούρας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Μέσα από τα έργα του Ραμπελαί, ο Μπαχτίν μάς βοήθησε να καταλάβουμε τον κρίσιμο ρόλο του πανηγυριού, της σάτιρας και της κουλτούρας της πλατείας στην Αναγέννηση. Το καρναβάλι αποτελεί μία σύντομη αλλά τακτική περίοδο παύσης της καθημερινότητας, κατά την οποία παραδοσιακά όρια και στεγανά υποχωρούν· οι κοινωνικές τάξεις συγχρωτίζονται, οι ρόλοι αντιστρέφονται, το γέλιο κυριαρχεί· το περιθώριο γίνεται κέντρο, το μέσα έξω, το πάνω κάτω.

Ο Μπαχτίν εντόπισε τις βασικές λειτουργίες του καρναβαλιού: επιτρέπει την ελεύθερη διάδραση μεταξύ ανθρώπων που υπό φυσιολογικές συνθήκες δεν θα βρίσκονταν στον ίδιο χώρο· επιτρέπει στους ανθρώπους να εκφράζονται και να συμπεριφέρονται φυσικά ή εκκεντρικά, χωρίς περιορισμούς και καθωσπρεπισμό· ενθαρρύνει την ασέβεια, τη βλασφημία, τη σατιρική και απελευθερωμένη αναπαράσταση οργάνων και υγρών του σώματος, αφαιρώντας προσωρινά από τις ελίτ την ισχύ τους. Ο γελωτοποιός του βασιλιά —ο τρελός του χωριού, ο κλόουν, ο Τζόκερ— είναι ο μόνος που μπορεί να σατιρίζει και να προσβάλλει τον απόλυτο άρχοντα χωρίς επιπτώσεις. Με άλλα λόγια, το καρναβάλι λειτουργεί σαν «βαλβίδα αποσυμπίεσης» του συστήματος, αφού επιτρέπει την εκτόνωση της κοινωνίας σε ένα ασφαλές περιβάλλον.

Η ανάλυση του Μπαχτίν αποτελεί ένα εξαιρετικό εργαλείο για να καταλάβουμε τι πραγματικά ζούμε τώρα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης: το καρναβάλι μετατρέπεται σταδιακά σε κανονικότητα, σε μια μόνιμη πραγματικότητα, γίνεται διαρκές. Το δίπολο ελίτ-κοινωνίας που ορίζει την ιεραρχία της Αναγέννησης (και ανατρέπεται κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού) βρίσκεται στην καρδιά της λαϊκιστικής ρητορικής και ιδεολογίας. Πολιτικοί-λαοπλάνοι εμφανίζονται σαν νέοι γελωτοποιοί και χρησιμοποιούν το θέαμα, το γκροτέσκο, τη βλασφημία, τις θεωρίες συνωμοσίας και τα fake news για να πλήξουν τις ελίτ. Τα όρια της ευπρέπειας, της καλής πίστης και του σεβασμού υποχωρούν. Οι πολίτες-χρήστες-καταναλωτές ενθαρρύνονται να εγκαταλείψουν τους περιοριστικούς κανόνες συμπεριφοράς και έκφρασης μιας ξεπερασμένης αστικής κουλτούρας. Ο διάλογος στη δημόσια σφαίρα των ΜΜΕ και των ΜΚΔ γίνεται τοξικός. Η παραδοσιακή σάτιρα φαίνεται συχνά ανίκανη να περιγράψει την πραγματικότητα.

Το να πιστεύουμε ότι για τα φαινόμενα αυτά ευθύνεται (παραδείγματος χάριν) ο Ντόναλντ Τραμπ είναι όσο αφελές είναι και το να ελπίζουμε ότι όλα αυτά θα φύγουν μαζί του. Η διαδικασία αυτή δεν ξεκίνησε τώρα· πιθανόν να μην «ξεκίνησε» ποτέ· ενδεχομένως αυτή να είναι η φυσική πορεία των πραγμάτων. Η διαδικασία αυτή είναι αποτέλεσμα της κατάρρευσης των μεγάλων αφηγημάτων — των μεγάλων ιδεών και οραμάτων, των αξιών και συλλογικών ταυτοτήτων για τις οποίες κάποιος θα έδινε χωρίς δεύτερη σκέψη τη ζωή του.

Παραδοσιακοί φορείς ισχύος, όπως η Εκκλησία, το Στέμμα, ο στρατός, το κράτος, η γραφειοκρατία χάνουν την αίγλη και κυρίως τη δυνατότητά τους να δημιουργούν φόβο. Αποτέλεσμα της παρατεταμένης ειρήνης και ευημερίας στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι η απουσία εμφανούς εχθρού. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες αγκομαχούν προσπαθώντας να συντηρήσουν προβληματικά συστήματα υγείας, πρόνοιας, συντάξεων, παιδείας και υποδομών. Η 24ωρη ειδησεογραφία και η εξαντλητική ψηφιακή επικοινωνία απομυθοποιούν τους φορείς αυθεντίας και εξουσίας, υπερεκθέτοντάς τους στο φως· βγάζοντας γρήγορα στη φόρα τα ελαττώματά τους, την ανθρώπινη φύση τους. Η απαξίωση των ελίτ γίνεται η νόρμα. Η πίστη σε ιεραρχίες βγαίνει στο περιθώριο.

Πώς θα εξελιχθεί όλο αυτό;

Σε ένα επικοινωνιακό επίπεδο, οι ελίτ έχουν ήδη αποδυναμωθεί και θα συνεχίσουν να χάνουν συμβολική ισχύ. Το αίτημα για ισότητα θα μετατραπεί σε αίτημα για μη διάκριση, για μη επίδειξη προνομίου. Στη Βρετανία οι υποψήφιοι αρχηγοί των Συντηρητικών που είχαν την τύχη καλής παιδείας βρίσκονται σε θέση να πρέπει κυριολεκτικά να απολογηθούν γι’ αυτό και προσπαθούν απεγνωσμένα να αναδείξουν τα στοιχεία εκείνα της προσωπικότητάς τους που τους φέρνουν «χαμηλότερα» στο επίπεδο του μέσου πολίτη. Οι έννοιες της αριστείας και της αξιοκρατίας πλήττονται.

Κι όμως. Επί της ουσίας, οι οικονομικές ανισότητες στη Δύση είναι μεγαλύτερες τώρα από ό,τι εδώ και πολλά χρόνια. Ελάχιστοι άνθρωποι κρατούν στα χέρια τους τον μισό πλούτο της παγκόσμιας οικονομίας. Δισεκατομμύρια ευρώ, λίρες και δολάρια βγαίνουν σιωπηλά έξω από το σύστημα της οικονομίας —το σύστημα φόρων και επιδομάτων που συντηρεί την κοινωνία μας— και καταλήγουν σε φορολογικούς παραδείσους. Η ισχύς ξεγλιστράει μέσα από τα χέρια των πολιτικών συστημάτων σαν λεπτοί κόκκοι άμμου. Ο πόλεμος της κοινωνίας εναντίον του πολιτικού συστήματος είναι άνευ ουσίας, είναι εκτός θέματος (irrelevant). Η ισχύς είναι ήδη αλλού. Στην Κίνα, στους μεγιστάνες από τα Εμιράτα, στο οργανωμένο έγκλημα, στους χάκερ, και κυρίως στους μεγάλους τεχνολογικούς κολοσσούς της Σίλικον Βάλεϊ. Η κοινωνία χρειάζεται τις ελίτ —τους καλούς πολιτικούς, τους καλούς επιστήμονες, τους καλούς μάνατζερ, τους καλούς τεχνοκράτες, τους καλούς δασκάλους και πνευματικούς ανθρώπους— για να επιβιώσει.

Το καρναβάλι πρέπει κάπως να ξαναμπεί στο κουτί του. Αυτό όμως —δυστυχώς— δεν πρόκειται να γίνει (μόνο) «μέσα από την εκπαίδευση». Τα άτομα από μόνα τους δεν μπορούν να διαχειριστούν μία τόσο τεράστια διαδικασία πολιτισμικής αλλαγής — αν και φυσικά θα έχουν κρίσιμο ρόλο. Έχοντας καταρρίψει τους (φανερούς) φορείς εξουσίας, οι κοινωνίες της Δύσης σύντομα θα αναζητήσουν ένα αξιακό στήριγμα· ένα πλαίσιο που θα δώσει νόημα στην ταυτότητα του μοναχικού ατόμου. Αυτό κατά πάσα πιθανότητα θα γίνει όταν η κοινωνία βρεθεί αντιμέτωπη με έναν άμεσο και ορατό κίνδυνο, δηλαδή με τον φόβο. Η ειρωνεία είναι ότι η βασική λειτουργία του καρναβαλιού ήταν το να απελευθερώνει τον άνθρωπο από τον φόβο.

Ίσως σε λίγα χρόνια το καρναβάλι να οργανώνεται από το Facebook και να μας επιτρέπει να βρίζουμε τους αλγόριθμους χωρίς τον κίνδυνο της κοινωνικής απομόνωσης…