Ενέδρες και Θερμοπύλες

Ο ναός θυμίζει δικούς μας μεταβυζαντινούς, αλλά δεν έχει καθίσματα, μόνο στασίδια στους τοίχους για τους γέροντες. Οι άντρες στέκονται δεξιά, και οι γυναίκες, πολύ περισσότερες, αριστερά. Το Σύμβολο της Πίστεως απαγγέλλεται με τον γνώριμο ρυθμό και το εκκλησίασμα κάνει τον σταυρό του όταν γίνεται λόγος για μία, καθολική και αποστολική εκκλησία.

H Μεταμόρφωση του Σωτήρος βρίσκεται στην Πλατεία Ανθέων του κάτω Ζάγκρεμπ, ένα από τα πιο ζωντανά σημεία της κροατικής πρωτεύουσας. Κάθε χρόνο στις 7 Ιανουαρίου φιλοξενεί συνεργείο της κρατικής τηλεόρασης, που μεταδίδει απευθείας τη λειτουργία των παλαιοημερολογίτικων Χριστουγέννων. Σε ζωντανή μετάδοση φέτος, ένας ιερέας διάβασε μήνυμα του Πατριάρχη Σερβίας, με την απαραίτητη αναφορά στο Κοσσυφοπέδιο· στη συνέχεια ο (ελληνοσπουδαγμένος) μητροπολίτης Πορφύριος μίλησε για τον Θεό που δεν είναι ούτε Κροάτης, ούτε Σέρβος.

Ή που είναι πανανθρώπινος, άρα και Κροάτης και Σέρβος.

Όπως και ο Νίκολα Τέσλα, ο πρωτοπόρος εφευρέτης και μηχανικός, γιος Σέρβου ορθόδοξου ιερέα από την περιοχή Λίκα της σημερινής Κροατίας και διεκδικούμενος από αμφότερες τις χώρες. Ακόμη και σήμερα το οροπέδιο αυτό έχει έντονο μειονοτικό πληθυσμό. Το 5% που κάνει τον σταυρό του με τα τρία δάχτυλα, δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο στη χώρα. Παρ’ όλη τη συρρίκνωση που επέφερε ο πόλεμος, εξακολουθεί και βρίσκεται στις ίδιες πάνω-κάτω περιοχές: το τόξο γύρω από τη Βοσνία.

Η ιστορία τους δεν είναι μακραίωνη. Στο μικρό μουσείο της ορθόδοξης μητρόπολης, τα περισσότερα εκθέματα είναι από τον 17^ο αιώνα και μετά. Τότε έφεραν οι Αυστριακοί Σέρβους και άλλους χριστιανούς εποίκους, ως ακρίτες απέναντι στους Οθωμανούς — οι τελευταίοι παγίωσαν την κυριαρχία τους στην ορεινή γη νότια των ποταμών Σάβου και Ούνα. Οι «ιστορικοί σύμμαχοι» της Ελλάδας είχαν συνήθως το πάνω χέρι έναντι των συμπατριωτών μας στην εκπροσώπηση της ορθοδοξίας στη μετέπειτα Γιουγκοσλαβία. Ως πολυπληθέστεροι, κυριάρχησαν στις εκκλησιαστικές κοινότητες, ενώ φρόντιζαν να υποστηρίξουν τη βλάχικη («τσιντσάρικη») καταγωγή αρκετών από τους μη Σλάβους ορθοδόξους της περιοχής — συμπεριλαμβανομένου του Κροάτη εθνικού ποιητή Dimitrija Demeter ή Δημήτρη Δημητρίου, με καταγωγή από τη Σιάτιστα.

Ως αντίβαρο στην αφήγηση αυτή εμφανίζεται όμως το Βυζάντιο. Στο ίδιο εκκλησιαστικό μουσείο του Ζάγκρεμπ εκτίθεται ένας εντυπωσιακός πίνακας που εμφανίζει τον Βασίλειο Β΄ (ναι, τον «Βουλγαροκτόνο») να παρέχει προνόμια σε Σέρβους και Κροάτες — πολλούς αιώνες πριν αντιπαρατεθούν στα δυτικά Βαλκάνια τόσο το Ισλάμ όσο και οι Αψβούργοι. Ακόμη νωρίτερα, στις ακτές της Αδριατικής η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε σταθερή παρουσία, από την οποία διασώζεται η βασιλική του επισκόπου Ευφρασίου στο Πόρετς/Παρέντσο της Ιστρίας. Το μωσαϊκό των εκκλησιών με ανατολικό τυπικό συμπληρώνεται από τους ουκ ολίγους Ουνίτες, που σε μεγάλο βαθμό κατάγονται από τους προαναφερθέντες Σέρβους ακρίτες, συμπεριλαμβανομένης της ιδιαίτερης ομάδας πειρατών με το όνομα Ούσκοκ — «αυτοί που έστηναν ενέδρες», κάτι σαν τους κλέφτες της Τουρκοκρατίας.

Τόσο ο ναός της Μεταμόρφωσης στο Ζάγκρεμπ όσο και πολλοί άλλοι «μη καθολικοί» χώροι λατρείας στην Κροατία (συμπεριλαμβανομένων αρκετών μοναστηριών) είναι περιποιημένοι και με ωραίες τοιχογραφίες. Η εκκλησία χρηματοδοτεί μεταξύ άλλων και το ορθόδοξο γυμνάσιο «Αικατερίνης Κατακουζηνού Μπράνκοβιτς» στην κροατική πρωτεύουσα, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε να συζητείται η ίδρυση νέων κοινοτήτων σε προάστια του Ζάγκρεμπ που πλέον συγκεντρώνουν ικανό πληθυσμό πιστών.

Δεν είναι όμως παντού λαμπερή η εικόνα, όπως διαπίστωσα σε μοναστήρι τής πρώην εμπόλεμης ζώνης. Μετά τη μερική του καταστροφή, οι μοναχές μένουν σε λυόμενα, ενώ συνήθως τα Σάββατα λειτουργεί ιερέας που έρχεται από τα γειτονικά σερβοβοσνιακά εδάφη. Η «τράπεζα» στεγάζεται σε τούβλινο ισόγειο, στο οποίο είχα την εμπειρία να προσκληθώ (μαζί με συμπατριώτη από το Βελιγράδι) την ώρα του φαγητού. Στη διπλωματική δήλωση του συνοδοιπόρου μου ότι μιλάμε λίγο από τη γλώσσα τους, αλλά δεν ξέρουμε πώς τη λένε, ο κοκκινοπρόσωπος παπάς έσπευσε να μας διαβεβαιώσει: «Όβντε, πρίτσατε σ’ρπσκι». Σέρβικα μιλάμε εδώ — και μάθαμε μεταξύ άλλων πώς έγινε τόσο νόστιμο το ψάρι που μας σέρβιραν. «Πρώτα στο νερό, ύστερα στο λάδι — και στο τέλος στο κρασί», είπε ο παπάς γεμίζοντας τα ποτήρια μας.

«Αυτοί φυλάνε Θερμοπύλες εδώ», μου είπε με θαυμασμό ο συνταξιδιώτης. «Όβντε τσούβατε Τερμόπιλες», το μεταφράσαμε αυτοσχέδια στον ιερέα. Δεν του έλεγε όμως τίποτα, εκείνου, η αντίσταση των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στους Πέρσες. Το μόνο που είπε, υποτίθεται σχετικό, ήταν για το σέρβικο στρατιωτικό νεκροταφείο Ζεϊτινλίκ στη Θεσσαλονίκη. Καταλάβαμε — ήταν η ώρα να γυρίσουμε στο σήμερα.

Ευχαριστήσαμε για το ζεστό γεύμα και βγήκαμε ξανά στον παγωμένο δρόμο της επιστροφής.