Ηθικός πανικός

Σήμερα ανακοινώθηκε ότι οι δημιουργοί της ταινίας All the Money in the World αποφάσισαν να αφαιρέσουν την ερμηνεία του ηθοποιού Kevin Spacey εξαιτίας των κατηγοριών που αντιμετωπίζει για επιθετική σεξουαλική συμπεριφορά. Η ταινία επρόκειτο να βγει στις αίθουσες στις 22 Δεκεμβρίου. Το τρέιλέρ της παίζεται ήδη στα σινεμά. Οι σκηνές στις οποίες εμφανίζεται ο Spacey είτε θα αλλοιωθούν ψηφιακά, είτε θα ξαναγυριστούν με τον Christopher Plummer να παίρνει τον ρόλο του.

Ο Spacey, ο οποίος ήδη απολύθηκε από τη σειρά House of Cards (η τελευταία σεζόν της οποίας ακυρώθηκε), δεν έχει καταδικαστεί για κάποιο έγκλημα. Ούτε έχει δικαστεί ακόμα. Για την ακρίβεια, δεν έχει συλληφθεί καν. Η καριέρα του έχει τελειώσει — τουλάχιστον για το ορατό μέλλον— στη βάση μόνο φημών και κατηγοριών από άτομα που εμφανίζονται ως θύματα. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο Spacey ριχνόταν συστηματικά και αδιακρίτως σε νεαρούς άντρες (αν και το «ρίξιμο», όταν δεν συνοδεύεται από μη συναινετική σεξουαλική πράξη, δεν συνιστά έγκλημα· με τη λογική αυτή μάλλον θα έπρεπε να καταδικάσουμε τον μισό πληθυσμό του πλανήτη). Ενδεχομένως να υπάρχουν και σοβαρότερες πράξεις. Αυτό ίσως φανεί σε βάθος χρόνου, αλλά τότε θα έχει μικρή σημασία για την καριέρα και υπόληψη του Spacey, και ακόμα μικρότερη για τον τρόπο σκέψης και τις αξίες των υπολοίπων από εμάς.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως και σε άλλες αντίστοιχες, τα ΜΜΕ και τα οργισμένα πλήθη πήραν το τεκμήριο της αθωότητας —ένα από τα θεμέλια της σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας— και το πέταξαν στα σκουπίδια. Όπως σημείωσε ο Brendan O’Neill, αν η (κατά πολλούς προβληματική) δήλωση του Spacey μας σοκάρει περισσότερο από το γεγονός ότι ζούμε σε μία κοινωνία όπου ζωές καταστρέφονται στη βάση καταγγελιών, τότε η «ηθική πυξίδα» μας είναι μάλλον χαλασμένη.

Το σκάνδαλο Spacey ξέσπασε στον απόηχο του σκανδάλου Weinstein και της καμπάνιας #MeToo, η οποία ενθάρρυνε όποιον και όποια είχε ποτέ αντιμετωπίσει οποιουδήποτε είδους ανεπιθύμητη σεξουαλική προσέγγιση, επαφή ή επίθεση να μοιραστεί την εμπειρία του ώστε να αναδειχθεί το μέγεθος του προβλήματος. Η καμπάνια αποτέλεσε την αφορμή για μία πρωτοφανή δημόσια συζήτηση για το πρόβλημα της σεξουαλικής παρενόχλησης — κυρίως (αλλά όχι μόνο) εναντίον των γυναικών από άντρες σε θέσεις ισχύος. Βέβαια ο όρος «συζήτηση» είναι μάλλον αδόκιμος στη συγκεκριμένη περίπτωση, γιατί η συζήτηση απαιτεί κάποιου είδους αντίλογο ή σχετική ποικιλομορφία απόψεων.

Είναι δεδομένο ότι το πρόβλημα της σεξουαλικής παρενόχλησης είναι εκτεταμένο και συστημικό. Είναι δεδομένο ότι πολλές γυναίκες, αντιμετωπίζουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους ανεπιθύμητες προσεγγίσεις, σχόλια, επαφές και επιθέσεις· ότι μαθαίνουν να ζουν με την παρενόχληση· ότι η παρενόχληση γίνεται κομμάτι της καθημερινότητας. Ωστόσο, αυτό που συμβαίνει τις τελευταίες εβδομάδες στις ΗΠΑ και τη Βρετανία είναι ένα κυνήγι μαγισσών· αυτό που οι κοινωνιολόγοι Stanley Cohen και Jock Young ονόμασαν «ηθικό πανικό» (moral panic):

«Οι κοινωνίες μερικές φορές μοιάζουν να υπόκεινται σε περιόδους ηθικού πανικού. Μία κατάσταση, ένα περιστατικό, άτομο ή ομάδα καταλήγει να ορίζεται ως απειλή στις αξίες και τα συμφέροντα της κοινωνίας· η φύση του παρουσιάζεται με στυλιζαρισμένο και στερεοτυπικό τρόπο από τα ΜΜΕ· στις ηθικές επάλξεις στέκονται εκδότες, επίσκοποι, πολιτικοί και άλλοι άνθρωποι που σκέφτονται σωστά· κοινωνικά διακεκριμένοι ειδικοί διακηρύττουν τις διαγνώσεις και τις λύσεις τους· μέθοδοι αντιμετώπισης αναπτύσσονται ή (το συνηθέστερο) εφαρμόζονται άκριτα· η κατάσταση είτε εξαφανίζεται, είτε κουκουλώνεται, είτε χειροτερεύει και γίνεται ακόμα πιο εμφανής» (Cohen 1972: 9).

Καριέρες και ζωές πολιτικών και ηθοποιών —μεταξύ άλλων— καταστρέφονται στη βάση ισχυρισμών ή καταγγελιών ακόμα και για την παραμικρή υποψία σεξουαλικά φορτισμένου αγγίγματος· ακόμα και όταν αυτό συνέβη χρόνια ή δεκαετίες πριν, όταν το πολιτισμικό πλαίσιο του κοινωνικώς αποδεκτού ήταν εντελώς διαφορετικό· ακόμα κι όταν το ίδιο το «θύμα» ξεκαθάρισε ότι το συμβάν είχε λήξει. Στο Westminster κυκλοφόρησε λίστα αγνώστου προελεύσεως με ονόματα βουλευτών και υπουργών και ισχυρισμούς «απρεπούς συμπεριφοράς» απέναντι σε γυναίκες. Υφυπουργός κατονομάζεται ότι παλαιότερα ζήτησε από βοηθό του να «κάνει περίεργα πράγματα»· η ίδια η (πρώην) βοηθός αρνείται κατηγορηματικά ότι έγινε οτιδήποτε και τον υπερασπίζεται. Στις 3 Νοεμβρίου, το Εργατικό Κόμμα στην Ουαλία διέγραψε τον υπουργό Carl Sargeant εξαιτίας ισχυρισμών για τη συμπεριφορά του. Ο Sargeant ζήτησε να του πουν ποιες ήταν οι καταγγελίες. Το κόμμα φέρεται να αρνήθηκε να του δώσει τις λεπτομέρειες. Τέσσερις ημέρες μετά o Sargeant αυτοκτόνησε.

Έχει ενδιαφέρον ότι η οργή της κοινωνίας εξαντλείται σε περιπτώσεις «απρεπούς συμπεριφοράς» ή εγκλημάτων σεξουαλικής φύσεως. Είναι αλήθεια ότι η σεξουαλική παρενόχληση ή το έγκλημα παραβιάζει το σώμα μας, τον πιο προσωπικό μας χώρο. Ωστόσο, το σώμα μας βιάζεται και παραβιάζεται εγκληματικά σε καθημερινή βάση. Σήμερα, ημέρα Πέμπτη, εκατομμύρια άνθρωποι —όχι μόνο οι εντελώς φτωχοί, αλλά και οι μεσαίες τάξεις— στις πλέον προηγμένες χώρες του πλανήτη, στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, είναι είτε ανασφάλιστοι, είτε με ελλιπή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι περιμένουν —χωρίς να υπάρχει ιατρικός λόγος— σε λίστες αναμονής για εγχειρήσεις, μεταμοσχεύσεις και χημειοθεραπείες. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σαπίζουν —χωρίς να υπάρχει ιατρικός λόγος— από τις 6 το πρωί σε ουρές για ένα ραντεβού, μία εξέταση αίματος, ένα παραπεμπτικό, ή για φάρμακα. Πολλοί θα πεθάνουν περιμένοντας ή θα υποστούν μόνιμη βλάβη λόγω κακής περίθαλψης, έλλειψης ή κακοδιαχείρισης των πόρων του κράτους, τη στιγμή που μερικές εκατοντάδες προνομιούχοι παρκάρουν τρισεκατομμύρια σε φορολογικούς Παραδείσους.

Σήμερα, ημέρα Πέμπτη, οι δύο ωκεανοί —ο Ειρηνικός και ο Ατλαντικός— φιλοξενούν δύο τεράστιες «νησίδες» πλαστικού· δισεκατομμύρια τόνους πλαστικών σκουπιδιών — ο όγκος τους είναι ουσιαστικά ανυπολόγιστος (πάντως ενδέχεται να καλύπτει μέχρι και το 8% του Ειρηνικού Ωκεανού). Το πλαστικό αυτό αποσυντίθεται αργά, αλλά δεν εξαφανίζεται· αντιθέτως, εισχωρεί στην τροφική αλυσίδα μέσω των ψαριών και καταλήγει στο πιάτο μας. Τρώμε τα πλαστικά σκουπίδια που πετάμε.

Σήμερα, ημέρα Πέμπτη, εμείς που κοπτόμαστε για το πώς η ψυχή ενός 15χρονου μπορεί να σημαδευτεί από ένα σεξουαλικό άγγιγμα ή πείραγμα, χρησιμοποιούμε κινητά τηλέφωνα και λάπτοπ που κατασκευάστηκαν από 8χρονα παιδιά που δουλεύουν 15ωρες βάρδιες σε ασύλληπτες συνθήκες μέσα σε αποθήκες της Ασίας, με πρώτες ύλες από τα ορυχεία της Αφρικής η εξόρυξη των οποίων χρηματοδοτεί τους τρομοκράτες που μας σκοτώνουν μέσα στις πόλεις μας.

Σήμερα, ημέρα Πέμπτη, οι πολίτες της Δύσης που τόσο πολύ μάς προσβάλλει η παραβίαση του σώματος μας, θα καταναλώσουμε απεριόριστες ποσότητες εθιστικών ουσιών, ναρκωτικών, αλκοόλ, νικοτίνης, ζάχαρης και λίπους, καταστρέφοντας αργά και βασανιστικά το σώμα μας και επιβαρύνοντας με δισεκατομμύρια το σύστημα υγείας, ενώ χρηματοδοτούμε αυτούς που ζουν από την κατανάλωση αυτή. Βέβαια, σε αντίθεση με τις μη συναινετικές επαφές, η κατανάλωση αυτή είναι προσωπική μας επιλογή. Όπως κάθε επιλογή όμως, έτσι κι αυτή διαμορφώνεται και επηρεάζεται από πολλούς άλλους κοινωνικούς, πολιτισμικούς και οικονομικούς παράγοντες.

Σε καθημερινή πλέον βάση στη Βρετανία λαμβάνουν χώρα επιθέσεις με οξύ εναντίον ανύποπτων πολιτών· στα καλά καθούμενα, μέρα μεσημέρι, χωρίς αφορμή ή για την κλοπή ενός κινητού. Μέσα στο 2017 έχουν γίνει 120 τέτοιες επιθέσεις μόνο στο Λονδίνο· 400 είχαν γίνει μέσα σε 6 μήνες (μέχρι τον Απρίλιο) στην Αγγλία και την Ουαλία. Οι επιθέσεις αυτές είναι απείρως σοβαρότερες από τα σεξουαλικά αγγίγματα. Όταν δεν οδηγούν σε μαρτυρικό θάνατο τα θύματά τους, τότε τους τυφλώνουν και τους καταδικάζουν σε μία μαρτυρική ζωή. Στις ΗΠΑ χιλιάδες άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους ή τραυματίζονται κάθε χρόνο εξαιτίας της εγκληματικότητας και της οπλοκατοχής. Τόσο στη Βρετανία, όσο και στις ΗΠΑ, τα σχετικά νομοθετικά πλαίσια έχουν βαλτώσει, σε αντίθεση με τις πρωτοβουλίες εφαρμογής κανόνων συμπεριφοράς σε σχέση με την «απρεπή συμπεριφορά».

Γιατί λοιπόν, ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, ο ηθικός πανικός και η υστερία με τη σεξουαλική παρενόχληση; Γιατί εξαπολύουμε ασύμμετρη αυστηρότητα και οργή σε απειροελάχιστες περιπτώσεις, ενώ ανεχόμαστε τόσα άλλα πράγματα; Η απάντηση είναι ταυτόχρονα απλή και περίπλοκη. Πέραν αυτής καθαυτής της ουσίας του ζητήματος (δηλαδή της ύπαρξης ενός συστημικού προβλήματος που όντως πρέπει να αντιμετωπιστεί), η παρούσα περίπτωση των σεξουαλικών σκανδάλων συνδυάζει εξαιρετικά όλα εκείνα τα συστατικά που δημιουργούν συνθήκες ηθικού πανικού:

(α΄) Τα σεξουαλικά σκάνδαλα είναι εξατομικευμένα· λαμβάνουν χώρα, δηλαδή, σε μία κλίμακα που μπορούμε να κατανοήσουμε και που νομίζουμε ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε. Είναι πολύ πιο εύκολο να επεξεργαστείς νοητικά και συναισθηματικά κάτι που συμβαίνει σε λίγα άτομα από κάτι τόσο γενικευμένο και συστημικό όσο το εμπόριο ναρκωτικών. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο στην περίπτωση των διασήμων· η άνοδος και η πτώση των ινδαλμάτων είναι από τις αρχετυπικές αφηγηματικές δομές που βοηθούν τον απλό άνθρωπο να βγει από την πληκτική καθημερινότητά του.

(β΄) Τα εξατομικευμένα σκάνδαλα μας φέρνουν κοντά· όπως σημειώνει η Yvonne Jewkes, «Στην ολοένα και περισσότερο εξατομικευμένη κοινωνία μας, στην οποία το έγκλημα θεωρείται ως η πρόκληση ζημιάς από κάποια άτομα σε κάποια άλλα άτομα, οι αναπαραστάσεις των ΜΜΕ για το έγκλημα και την τιμωρία καταλήγουν να είναι οχήματα διασύνδεσης των ανθρώπων». Η ύπαρξη ενός εγκληματικού Άλλου ενώνει την κοινωνία και κινητοποιεί συλλογικά ένστικτα.

(γ΄) Τα σεξουαλικά σκάνδαλα και τα εγκλήματα πάσης φύσεως είναι ιδιαιτέρως καθοριστικά όταν συνδέονται με την ιδιότητα της νεότητας· η παιδική ηλικία αποτελεί το ύστατο τοτέμ της σύγχρονης κουλτούρας και —παρά την εκτεταμένη σεξουαλική αισθητικοποίηση των παιδιών μέσα από το ντύσιμο, το μακιγιάζ και τις πόζες στα κοινωνικά μέσα— η υπόνοια σεξουαλικής επιθυμίας είναι το ύστατο ταμπού του παρόντος δυτικού πολιτισμού. Η νεότητα συμβολίζει την αθωότητα και την αγνότητα — ειδικά σε εποχές αβεβαιότητας και ταυτοτικής κρίσης. Η νεολαία συμβολίζει το μέλλον αλλά και τον φόβο κατάρρευσης του κοινωνικού ιστού. Ταυτόχρονα, και παρά την αυξανόμενη ανοχή και επιείκεια, το παιδί αντιμετωπίζεται —ίσως τώρα περισσότερο από ποτέ— ως «κτήμα» του γονιού· όχι ως παραγωγική μονάδα αλλά ως ένα προσωπικό ταυτοτικό πρότζεκτ, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του γονέα (συνήθως της μητέρας) ακόμα κι αν αυτή η εικόνα απαιτεί τη ρήξη. Η προσβολή του παιδιού είναι προσβολή του γονιού.

(δ΄) Τα σεξουαλικά σκάνδαλα έχουν να κάνουν με τη διαχείριση της σωματικής ηδονής· εκεί δηλαδή που οι λειτουργικοί κανόνες της κοινωνίας (αναπαραγωγή στο πλαίσιο της οικογένειας, παραγωγικότητα) αλλά και ο φθόνος για την καλοπέραση του άλλου ενδύονται τον μανδύα της ηθικής (πουριτανισμός, προτεσταντική ηθική της εργασίας)...

(ε΄) ...αλλά και με την αυτοδιάθεση του σώματος — ειδικά όσων παραδοσιακά καταπιέστηκαν από το ετεροκανονικό πατριαρχικό μοντέλο· η αυτοδιάθεση του σώματος στην απόλυτη μορφή που τώρα εμφανίζεται (αλλαγή φύλου, υποβοηθούμενη ευθανασία) είναι ουσιαστικά μεταπολεμικό κεκτημένο, αφού μέχρι τότε το κράτος και η εκκλησία μπορούσαν να στείλουν το άτομο στον θάνατο χωρίς αντίλογο. Η αυτοδιάθεση του σώματος σχετίζεται με τη συναίνεση, η φύση και οι όροι της οποίας μετασχηματίζονται συνεχώς.

 (στ΄) Το ζήτημα που προκύπτει τις τελευταίες εβδομάδες με τη συναίνεση και την αυτοδιάθεση είναι ταυτόχρονα και ένας ανταγωνισμός για κοινωνική ισχύ σε ένα περιβάλλον άναρχης διαφορετικότητας. Η ιδιότητα του θύματος ανάγεται στο υπέρτατο ατού αφού ακυρώνει κάθε αντίλογο ή κριτική και αναγκάζει τον συνομιλητή ή τον κατηγορούμενο να απολογηθεί, ασχέτως τού αν ο ίδιος φταίει για κάτι. Ενώ τα δυτικά κράτη προσπαθούν αμήχανα να διαχειριστούν την κρίση ταυτότητας, τη διαφορετικότητα και την πολυπολιτισμικότητα, τα θύματα του χτες μετατρέπονται σε θύτες τού σήμερα. Τα γεγονότα του κάθε περιστατικού μπαίνουν σε δεύτερη (ή τρίτη) μοίρα, ενώ οι βασικοί πρωταγωνιστές —αλλά και ένα ολόκληρο σύστημα δημοσιότητας τριγύρω τους— προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τις παρούσες κοινωνικές συνθήκες για το μέγιστο προσωπικό, επαγγελματικό και οικονομικό όφελός τους.

Το τι συνιστά αποκλίνουσα και παράνομη συμπεριφορά είναι, ουσιαστικά, ένα πολιτισμικό κατασκεύασμα που αλλάζει στον χώρο και στον χρόνο — όχι απλώς σε κλίμακα αιώνων, αλλά μέσα σε λίγα χρόνια. Όσο στατικά και παγιωμένα και αν φαντάζουν, τα όρια του νόμου και της ηθικής —οι κανόνες που η κάθε κοινωνία θέτει για τη λειτουργία της— τελούν υπό διαρκή αναδιαπραγμάτευση. Στις παρυφές της αποδεκτής συμπεριφοράς, του mainstream, κάποια άτομα ή ομάδες πάντα τεστάρουν ή αμφισβητούν το φράγμα ανάμεσα στο νόμιμο και το παράνομο, στο ηθικό και το ανήθικο. Όταν η «θάλασσα» του νόμιμου και ηθικού βρίσκεται σε φάση πλημμυρίδας και η στάθμη ανεβαίνει, το «νερό» αρχίζει να αγκαλιάζει άτομα που μέχρι τότε βρίσκονταν εκτός, και, σε κάποιες περιπτώσεις, άτομα που αγωνίστηκαν για την επέκταση αυτή. Όταν όμως αρχίζει η άμπωτη και η στάθμη πέφτει, τότε κάποιοι βρίσκουν ξαφνικά τον εαυτό τους έξω από το νερό.

Η προστασία των αδυνάμων —είτε αυτοί είναι θύματα, είτε δυνητικοί θύτες που αντιμετωπίζουν το εξοργισμένο πλήθος— και η δυνατότητα σωφρονισμού και επανένταξης είναι ίσως τα σημαντικότερα επιτεύγματα και κριτήρια μιας πολιτισμένης κοινωνίας.

[ Εικονογράφηση: Τ. Η. Matteson, The Trial of George Jacobs ].