Νουάρ 280

Το νουάρ είναι ίσως το σημαντικότερο και πιο επιδραστικό είδος (genre) στην ιστορία του κινηματογράφου, αν και η λέξη «είδος» δεν καλύπτει με απόλυτη ακρίβεια το εύρος των στοιχείων και ερμηνειών που έχουν αποδοθεί στη συγκεκριμένη έννοια. Το νουάρ είναι ένα νήμα, μία κλωστή που διατρέχει την ιστορία του κινηματογράφου: από τον Γερμανικό Εξπρεσιονισμό της δεκαετίας του 1920 και τη Χρυσή Εποχή του Χόλιγουντ τις δεκαετίες του ‘’40 και ’50, διαχέεται παγκοσμίως, από το Μεξικό μέχρι την Ιαπωνία, ειδικά μέσα από κινήματα όπως το Νέο Κύμα (Γαλλία) και ο κοινωνικός ρεαλισμός (Βρετανία) τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, επιστρέφει μέσα από είδη όπως το blaxploitation, τα αστυνομικά-ψυχολογικά θρίλερ του Σκορσέζε και το πολιτικό σινεμά της δεκαετίας του ’70, και ανασταίνεται/αναπλάθεται στο χωνευτήρι του μεταμοντερνισμού από τα μέσα της δεκατίας του ’80 μέχρι και σήμερα μέσα από το νεο-νουάρ, τις παρωδίες και τις αναρίθμητες άμεσες και έμμεσες αναφορές.

Το νουάρ είναι μία κινηματογραφική γλώσσα — ένας αισθητικός, καλλιτεχνικός, ηθικός και αφηγηματικός κώδικας τον οποίο μοιράζονται οι μεγαλύτεροι δημιουργοί όλου του κόσμου, από τον Κουροσάβα, τον Τριφό και τον Βισκόντι μέχρι τον Αλμοδόβαρ και τον Ταραντίνο. Παρόλο που ίσως ξενίζει, τόσο οι δύο μεγάλες κινηματογραφικές εποποιίες —Τζέιμς Μποντ και Ιντιάνα Τζόουνς— όσο και η πρόσφατη αναβίωση ηρώων και υπερηρώων κόμικς, έχουν τα θεμέλιά τους στην αφηγηματική και αισθητική γλώσσα του νουάρ, την οποία όμως χρησιμοποιούν και προσαρμόζουν επιλεκτικά.

Ο αρχικός πυρήνας του νουάρ ήταν ο φόβος, η απόγνωση και η μελαγχολία για την ανθρώπινη φύση κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το σκοτάδι αυτό περιθωριοποιείται με την «άνοιξη» της ποπ κουλτούρας και της σεξουαλικότητας των δεκαετιών του ’60 και του ’70: το νουάρ σιωπηλά υπονομεύει τα ζαχαρωμένα χαμόγελα των παιδιών των λουλουδιών. Όταν τα όνειρα της ειρήνης, της πανσεξουαλικότητας και της μεταπολεμικής ευμάρειας αρχίζουν να διαψεύδονται, όταν θεσμοί και βεβαιότητες αμφισβητούνται και η ανασφάλεια του μεταψυχροπολεμικού κόσμου επανέρχεται, το νουάρ ξαναβγαίνει στο προσκήνιο μέσα από αριστουργήματα (Λιντς, Ταραντίνο, Αδελφοί Κοέν, Φίντσερ και πολλοί άλλοι) που μένουν πιστοί στη φόρμα και την αισθητική του πρωτότυπου νουάρ χωρίς να περιορίζονται στο να καταθέσουν φόρο τιμής: προκαλούν, ταρακουνούν και συναρπάζουν το σημερινό κοινό όπως έκανε το νουάρ και το κοινό εκείνης της εποχής, ακριβώς επειδή το αφορούν και μιλούν τη σημερινή γλώσσα.

Πριν από μερικές εβδομάδες άρχισα να συντάσσω μία λίστα των ταινιών νουάρ με σκοπό να δημιουργήσω ένα ηλεκτρονικό «κολάζ» με τις αφίσες τους. Όπως γίνεται πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν είχα συνειδητοποιήσει την κλίμακα και τις επιπτώσεις του εγχειρήματος. Η αρχική λίστα μερικών δεκάδων ταινιών σταδιακά επεκτάθηκε και εντέλει «κλείδωσε» στις 280 ταινίες. Ανεκτίμητη πηγή τόσο για τη λίστα αυτή όσο και για τη γενικότερη κατανόηση του φαινομένου υπήρξε το —κατά τυχερή σύμπτωση πρόσφατο— και επικό αφιέρωμα του περιοδικού Σινεμά στο φιλμ νουάρ (τεύχος 239). Το Σινεμά το διαβάζω ανελλιπώς από το 1992 και χωρίς δισταγμό θεωρώ ότι αυτό το πολυσέλιδο αφιέρωμα είναι ό,τι καλύτερο έχει δημοσιευτεί ποτέ, τόσο σε αυτό το περιοδικό όσο και σε οποιοδήποτε άλλο έχω τουλάχιστον δει εγώ. Το τεύχος αυτό είναι διαθέσιμο εδώ και το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Άλλες πηγές που χρησιμοποίησα για την προετοιμασία του αφιερώματος αναφέρονται στην ιστοσελίδα του κολάζ, ωστόσο θα πρέπει να σημειώσω ότι οι επιλογές μου είναι αφενός μεν καθαρά υποκειμενικές (και συμπεριλαμβάνουν κάποιους τίτλους που σίγουρα πολλοί δεν θεωρούν σχετικούς με το νουάρ), αφετέρου δε απλώς ενδεικτικές — το είδος είναι κυριολεκτικά ατελείωτο.

Εκτός από το ίδιο το νουάρ, σε ένα δεύτερο επίπεδο η συλλογή που θα δείτε εξιστορεί παράλληλα και την ιστορία της γραφιστικής και της κινηματογραφικής αφίσας, η οποία αντικατοπτρίζει τόσο το πνεύμα της εποχής, όσο και τις προθέσεις των δημιουργών της ταινίας. Για παράδειγμα, έχει ενδιαφέρον η απομάκρυνση από τους συμβατικούς σχεδιαστικούς κώδικες των «χρυσών» δεκαετιών του Χόλιγουντ, ο προσωρινός θρίαμβος του σουρεαλισμού, του μινιμαλισμού, του ρεαλισμού και εντέλει η επιστροφή στην επεξεργασία προσώπων και τοπίων μέσα από ψηφιακά εργαλεία όπως το Photoshop. Τέλος, το αφιέρωμα ολοκληρώνεται με μία μικρή συλλογή νουάρ βιβλίων, τρέιλερ βιωματικού θεάτρου και soundtracks. Πιο έκτενες αφιέρωμα στη νουάρ λογοτεχνία θα ακολουθήσει στο μέλλον.

Η συλλογή: Το φιλμ νουάρ μέσα από 280 αφίσες.

[Εικονογράφηση: Η φωτογραφία είναι πραγματική σκηνή εγκλήματος στο Λος Άντζελες του 1953 από τα αρχεία του αστυνομικού τμήματος της πόλης (LAPD), όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο του James Ellroy LAPD ’53 ].