Ο βασιλιάς της απεραντοσύνης

Όταν συνάντησα τον Ίαν ΜακΓιούαν για πρώτη (και δυστυχώς μοναδική) φορά εδώ στην Πράγα, είχα ήδη διαβάσει κάποια από τα έργα του, όχι με τη σειρά που τα έγραψε. Σ’ εκείνη την όμορφη βραδινή εκδήλωση, πάντως, σ’ ένα διάλειμμα του Φεστιβάλ Συγγραφέων το έτος 2000, ουσιαστικά επιδίωκα να γνωρίσω από κοντά τον άνθρωπο που είχε γράψει τα συγκλονιστικά «Μαύρα σκυλιά». Ήθελα να τον ακούσω να μιλάει, αυτόν τον στοχαστή ενός πλήθους σοβαρών θεμάτων που απασχολούν την ανθρωπότητα, έτσι δηλαδή όπως τον φαντάστηκα διαβάζοντας το τόσο σύνθετο μυθιστόρημά του. Μετά από εκείνη τη συνάντηση και την περίπου εικοσάλεπτη συζήτηση μαζί του, δεν θα μπορούσα παρά να παραμείνω πιστή αναγνώστρια όλων των έργων που ακολούθησαν. Και, σας διαβεβαιώ, αυτό δεν οφείλεται μόνο στα «Μαύρα σκυλιά», ούτε βέβαια στο καλό ελληνικό κρασί που εξασφάλισε για την εκδήλωση ο αείμνηστος Σπύρος Βέργος, δημοσιογράφος, ποιητής και συγγραφέας, πανάξιος τότε ακόλουθος τύπου της Πρεσβείας της Ελλάδας. Εκείνο το βράδυ, κατάλαβα πως είχα να κάνω με έναν πνευματώδη συγγραφέα και σοβαρό επαγγελματία, που δεν αρκείτο στο ν’ ακούει διθυράμβους, παρά αναζητούσε να καταλάβει πώς εισπράττουμε εμείς οι αναγνώστες το έργο του, πώς το αντιλαμβάνεται ο ξένος, ο μη Βρετανός, μέσα από τις μεταφράσεις.

Δεν θα ισχυριστώ πως τα δεκατέσσερα έργα του που έχω στη βιβλιοθήκη μου τα αγάπησα στον ίδιο βαθμό. Η θεματολογία του είναι τόσο ευρεία, που σίγουρα κάποια από αυτά ακουμπάνε τον αναγνώστη περισσότερο από κάποια άλλα. Σε όλα όμως ανεξαιρέτως, εκτίμησα τη σφιχτή και συχνά ευφυέστατη πλοκή και τη λιτή αλλά πάντα δυνατή γραφή, χωρίς περιττές αναφορές και περιγραφές, που καταφέρνει όμως να αποδώσει πλήρη ανάλυση των χαρακτήρων επιτρέποντας στους αναγνώστες να συμπάσχουν, και άλλοτε να ταυτίζονται και άλλοτε να τους απορρίπτουν. Απόλαυσα το σπινθηροβόλο πνεύμα του συγγραφέα που κατορθώνει με συναρπαστικό τρόπο να μας μεταφέρει την πολυπλοκότητα της εποχής μας. Χάρηκα κάθε ένα από τα βιβλία του, κυρίως γιατί πάντα εντόπιζα σημεία που με προβλημάτισαν, και που εύκολα αναγνωρίζει κανείς πως προβλημάτισαν εξίσου και τον ίδιο τον συγγραφέα.

Στο Καρυδότσουφλο, το τελευταίο μυθιστόρημα που μας έδωσε ο μετρ της κοινωνικής λογοτεχνίας και που απόδωσε αριστοτεχνικά, όπως πολλά από τα προηγούμενα έργα του ιδίου, η Κατερίνα Σχινά για λογαριασμό των Εκδόσεων Πατάκη, υπερισχύει κατ’ αρχήν η έκπληξη για την πρωτοτυπία του. Γιατί την ιστορία ενός σατανικού σχεδίου που εξυφαίνουν οι βασικοί ήρωες του μυθιστορήματος —μια νεαρή όμορφη κοπέλα που βρίσκεται στην τελευταία φάση της εγκυμοσύνης της και ο εραστής της και αδελφός του άντρα της— προκειμένου να απαλλαγούν από τον σύζυγο και αδελφό, θα μας τη διηγηθεί το έμβρυο που κυοφορείται στην κοιλιά της συζύγου.

Δεν πρόκειται όμως για ένα συνηθισμένο θρίλερ, μια κλασική ιστορία η οποία, απλά, μας δίνεται με ένα ιδιότροπο στήσιμο. Ήδη από την αρχή των 254 σελίδων του βιβλίου, θα αναγνωρίσουμε πως η επιλογή του συγκεκριμένου αφηγητή, πέρα από μια ευφυέστατη και πρωτότυπη ιδέα, δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να μεταφέρει τους προβληματισμούς του για τον σύγχρονο κόσμο μέσα από την απόλυτα αθώα σκέψη ενός εμβρύου. Το μόνο ον που έχει τη δυνατότητα να ερμηνεύσει αμερόληπτα τα κίνητρα των χαρακτήρων του βιβλίου, αλλά και το δικαίωμα να κρίνει τις πράξεις τους όντας κάτι πολύ παραπάνω από ένας τυχαίος τριτοπρόσωπος αφηγητής. Κλεισμένο σ’ ένα καρυδότσουφλο, θεωρώντας τον εαυτό του βασιλιά της απεραντοσύνης, όπως αναφέρεται και στο απόσπασμα από τον Άμλετ του Σαίξπηρ που διαβάζουμε στην αρχή του βιβλίου σαν μότο, το έμβρυο γίνεται μάρτυρας εφιαλτικών για το ίδιο σκηνών.

Με έναν εξίσου ευφυή αλλά και απολαυστικά αστείο τρόπο, μέσα δηλαδή από τις εκπομπές λόγου στο ραδιόφωνο του BBC που επιλέγει να ακούει η μητέρα του, το έμβρυο έχει ήδη γνώση του κόσμου στον οποίο θα βρεθεί. Δεν είν’ άλλος από…

…μια προνομιούχα γωνία του πλανήτη — τη χορταριασμένη, απαλλαγμένη από τους λοιμούς δυτική Ευρώπη. Την παμπάλαια Ευρώπη, αρτηριοσκληρωτική, σχετικά καλόγνωμη, βασανισμένη από τα φαντάσματά της, ευάλωτη στις επιθέσεις όσων χρησιμοποιούν την ισχύ τους για να τρομοκρατούν, αβέβαιη για τον εαυτό της, επιλεγμένο προορισμό για εκατομμύρια δυστυχισμένους.

Το έμβρυο, επιθυμώντας ιδανικά να προλάβει το κακό, θα εντείνει την προσοχή του προκειμένου να καταγράψει όλες τις συζητήσεις μεταξύ του παράνομου ζευγαριού:

[Ακούει] τους ψίθυρους του κρεβατιού, ψίθυρους του ρεστοράν, ψίθυρους της κουζίνας [πάντα ψίθυρους], λες και οι δυο τους υποπτεύονται πως και οι μήτρες έχουν αυτιά.

Κι όσα δεν μπορεί να του δώσει η οξυμμένη ακοή του, τα νιώθει.

Το νιώθω στους τένοντές της που σκληραίνουν, στις πτυχές του περιτοναίου της που σφίγγουν.

Όμως, ξέρει πως είναι σχεδόν αδύνατον να μπορέσει να αλλάξει τα πράγματα, κι ας διαθέτει μια μοναδική σοφία.

Έχω πνευμόνια, όχι όμως αέρα για να ουρλιάξω μια προειδοποίηση ή να κλάψω από ντροπή για την αδυναμία μου. Είμαι ακόμα ένα πλάσμα της θάλασσας και όχι άνθρωπος όπως οι άλλοι.

Οι πολλές αναφορές στα έργα του Σαίξπηρ διασταυρώνονται με τις αναφορές σε πολλούς Άγγλους ποιητές, με αφορμή το γεγονός ότι ο πατέρας του εμβρύου είναι ο ίδιος ποιητής, λάτρης της ποίησης και αποτυχημένος εκδότης.

Οι αστείες αλλά και πολλές φορές ειρωνικές περιγραφές εμφανίζονται συχνά και σ’ αυτό το έργο του ΜακΓιούαν. Σε κάποια στιγμή ερωτικής περίπτυξης του παράνομου ζεύγους, μας περιγράφει:

Σε κάθε ώθηση, σε κάθε πλήγμα του εμβόλου, τρέμω μήπως παραβιάσει τα πάντα, και διαρρήξει το μαλακό μου κρανίο και ποτίσει τις σκέψεις μου με την ουσία του, με τη ρέουσα παχύρρευστη κρέμα της κοινοτοπίας του. Και τότε, λόγω της εγκεφαλικής βλάβης, θα σκέφτομαι και θα μιλάω σαν κι αυτόν. Θα γίνω ο γιος του Κλοντ.

Πέρα από το ίδιο το προσωπικό δράμα που ζει, θα φροντίσει να μας θυμίσει και να μας περιγράψει τον κόσμο στον οποίο ζούμε:

Μια Ευρώπη σε υπαρξιακή κρίση […] ευέξαπτη και αδύναμη, ενόσω διάφορες ποικιλίες αυτάρεσκου εθνικισμού κουτσοπίνουν το ίδιο εύγευστο ζουμί. Σύγχυση αξιών, ο βάκιλος του αντισημιτισμού που επωάζεται, μεταναστευτικοί πληθυσμοί που δεινοπαθούν, θυμωμένοι και εξουθενωμένοι.

Θα μας κουνήσει το δάχτυλο αυστηρά και θα μας πει:

Ο πεσιμισμός είναι πολύ εύκολος, σχεδόν απολαυστικός, πλουμιστό παράσημο των διανοουμένων όπου γης. Απαλλάσσει τις σκεπτόμενες τάξεις από την υποχρέωση να βρουν λύσεις.

Η σοφία της σκέψης του καταγράφεται και στις αναφορές του για την αγάπη. Θα μας εκμυστηρευτεί:

Ακόμα κι εγώ, ξέρω πως ούτε η αγάπη κατευθύνεται από τη λογική ούτε η δύναμη διανέμεται ισότιμα. Οι εραστές φτάνουν στα πρώτα τους φιλιά με ουλές μα και με πόθους. Δεν επιζητούν πάντοτε να έχουν το πλεονέκτημα. Άλλοι χρειάζονται καταφύγιο, άλλοι επιδιώκουν μόνο την υπερπραγματικότητα της έκστασης και για χάρη της λένε σκανδαλώδη ψεύδη ή κάνουν παράλογες θυσίες.

Ιδιαίτερα απολαυστική είναι και η επιμονή του εμβρύου να παρουσιάζεται σαν οινογνώστης, δεδομένης της μεγάλης κατανάλωσης κρασιού από την έγκυο μητέρα του…

Το «Καρυδότσουφλο» είναι για μια ακόμα φορά ο ΜακΓιούαν όπως τον γνωρίσαμε και απολαύσαμε. Ο Τζον Φόουλς είχε πει κάποτε για τον συμπατριώτη του πως κανείς δεν μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του την πολυτέλεια να μην τον διαβάσει. Συμφωνώ, λοιπόν, και σας προτείνω το συναρπαστικό τελευταίο του βιβλίο, ανεπιφύλακτα.

[ Πηγή εικονογράφησης ]