Οι αόρατοι μοχλοί της ιστορίας

«Είναι πάντοτε πιθανό ένας μέχρι σήμερα άγνωστος παρασιτικός οργανισμός να ξεφύγει από τη συνηθισμένη οικοθέση του και να προσβάλει τους πυκνούς πληθυσμούς, που πλέον αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του πλανήτη, επιφέροντας νέα, και ενδεχομένως ολέθρια, αποτελέσματα» (William H. McNeill, 1976).

Για όσους ασχολούμαστε με επιδημίες και τις μέρες που δεν είναι επίκαιρες, το βιβλίο του William H. McNeill είναι διαχρονικά ευαγγέλιο. Είναι διαμόρφωση οπτικής, διαμόρφωση πράξης, σημείο αναφοράς στο οποίο επιστρέφουμε για να ξαναμαθαίνουμε να διαβάζουμε τον κόσμο — ποια είναι η πραγματική δομή και δυναμική του, πώς διαμορφώνεται, πώς εξελίσσεται, ποιες αλληλεπιδράσεις τρέχουν χωρίς να τις συνειδητοποιούμε, ποια ιστορία γράφεται σε βάθος χρόνου· αυτού του χρόνου που το εύρος του συνήθως αδυνατούμε (ή δεν επιθυμούμε) να συλλάβουμε.

Ο McNeill έτσι κι αλλιώς δεν ήταν τυχαίος όταν, το 1976, παρέδωσε αυτή την πρωτοπόρα θεώρησή του για τον άνθρωπο και τους μικροοργανισμούς. Είχε ήδη αφήσει σημαντικό στίγμα ιστορικής ανάγνωσης με το The Rise of the West: A History of the Human Community, και ξεκινούσε να γράψει την εξίσου σπουδαία μελέτη του για την Ελλάδα: η Μεταμόρφωση της Ελλάδας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η αφορμή να γράψω για πρώτη φορά σε αυτές τις φιλόξενες σελίδες. Το Λαοί και Επιδημίες όμως ήταν ένα τόλμημα, και η αφήγησή του παραμένει μια καινοτομία, παρά τα τεράστια άλματα της επιστήμης στα χρόνια που μεσολάβησαν. Και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να επανέρχεται κανείς στα γραπτά του (με αφορμή την ελληνική έκδοση), εν μέσω πανδημίας, για να συναντήσει εξελισσόμενα ιστορικά νήματα, να προβλέψει μελλοντικές οδούς ανθρώπων και πλανήτη, να κατανοήσει.

Ο McNeill πιστεύει (και αποδεικνύει) πως η επαφή του ανθρώπου με διάφορα παθογόνα (ο μικροπαρασιτισμός είναι ο όρος που χρησιμοποιεί, τεχνικά αδόκιμος πλέον, αλλά φιλοσοφικά πλήρης) είναι μια κινητήρια δύναμη ροής της ιστορίας. Δύναμη μεγαλύτερη πολλών πολέμων, μα παραγνωρισμένη. Δύναμη με μακρόπνοες επιδράσεις αλλά και εστιασμένες μικροπαρεμβάσεις που είχαν δυσανάλογα μεγάλο αντίκτυπο. Για τον McNeill, ο άνθρωπος είναι σε έναν συνεχή διάλογο με τους μικροοργανισμούς. Και διαμορφώνει τον πολιτισμό του ως ακολουθία αυτού του διαλόγου. Είναι οι αρχαίοι μικροοργανισμοί, που συναντούσε ο άνθρωπος σε διαφορετικές κλιματικές συνθήκες και εδάφη, που τον εξανάγκαζαν να μετακινηθεί: από τις πρωτόγονες εποχές μέχρι την ενεργητική αστυφιλία του 18ου αιώνα, και εντέλει μέχρι την παθητική αστυφιλία (που μόλις αναδυόταν το 1976, αλλά οι παραγκουπόλεις τού σήμερα είναι εκεί, στα γραπτά του McNeill, ως εικόνα από το μέλλον).

Είναι οι μικροοργανισμοί που δημιουργούσαν, μέσω απρόβλεπτων θανατηφόρων επιδημιών, το θρησκευτικό συναίσθημα (την ανάγκη ενός τελεολογικού αφηγήματος) και τις πολιτικές ανακατατάξεις. Είναι αυτοί που επέτρεψαν στον Cortez να αφανίσει πολιτισμούς παρθένους σε νοσήματα του παλαιού κόσμου (με τον φυσικό θάνατο από τη νόσο να συνοδεύει τον πνευματικό θάνατο: από τον θεό που δεν τους προστάτευσε…). Είναι η ελονοσία που απέτρεπε την αποικιοκρατική διείσδυση στην Αφρική πριν την ευρεία καλλιέργεια κιγχόνης, εισαγόμενης από τον νέο κόσμο, στις ολλανδικές αποικίες — θεραπεία που ο προτεσταντικός κόσμος απέρριπτε ως εισήγηση των Ιησουιτών. Είναι ο κίτρινος πυρετός που απέτρεπε τη μακροημέρευση της ισπανικής και γαλλικής κυριαρχίας στην Κεντρική Αμερική, και επέτρεψε την αμερικανική, όταν ο Walter Reed ήλεγξε τα κουνούπια. Είναι το αποτέλεσμα του γαλλοπρωσικού πολέμου του 19ου αιώνα που κρίθηκε στο ποιος εμβολίασε τους στρατιώτες του. Είναι ο μικροπαρασιτισμός που, σε συνεργασία με τον μακροπαρασιτισμό (των κοινωνικών και οικονομικών διαστρωματώσεων), διαμόρφωνε υγιείς τροφοσυλλέκτες, γεωργούς, εργάτες, πολεμιστές.

Ο McNeill συλλαμβάνει τη σύνθετη εικόνα: ο γεωργός, που δημιουργεί νέους χώρους καλλιεργειών καταστρέφοντας δασικές εκτάσεις, δημιουργεί και χώρους ιδανικούς για να ανθήσει η ελονοσία (και, πολλά χρόνια μετά τον McNeill, να συναντήσει ο άνθρωπος παράξενους θανατηφόρους ιούς). Ή ο ψυχρός 14ος αιώνας, που οδήγησε σε ανάγκη για περισσότερα μάλλινα ενδύματα, περισσότερο πρόσφορα άλλωστε λόγω βελτιωμένων απολαβών του περιορισμένου, εξαιτίας της πανώλης, εργατικού δυναμικού —οι ψύλλοι-μεταφορείς του τύφου πολύ αγάπησαν αυτά τα μάλλινα ενδύματα, ενώ από την άλλη δεν τα αγάπησαν καθόλου δερματικές ασθένειες όπως η λέπρα—, κάποιες άλλες όμως δερματικές ασθένειες λειτούργησαν εξυπνότερα και άλλαξαν οδούς, κι έτσι η ωχρά σπειροχαίτη ίσως έπαψε να είναι τα δερματικά έλκη της τροπικής μόρωσης, και έγινε η σύφιλη (άλλοι πάλι επιμένουν πως η σύφιλη είναι μια από τις λίγες εισαγωγές του νέου κόσμου στον παλαιό, μαζί με την πατάτα). Η σύνθετη εικόνα ενδέχεται να περιλαμβάνει και την «εξημέρωση» ορισμένων παθογόνων: οι παιδικές ασθένειες υπήρξαν θανατηφόρες επιδημίες (και γίνονται τέτοιες κάθε φορά που συναντούν έναν νέο πληθυσμό).

Αλλά η σύνθετη εικόνα επηρεάζεται και από τυχαία γεγονότα: Το σχίσμα μεταξύ λουθηρανών και καλβινιστών δεν γεφυρώθηκε το 1529 στο Μαρβούργο (που αργότερα έδωσε το όνομά του σε έναν φονικό ιό), μιας και η συνάντηση Λούθηρου και Ζβίγγλιου διακόπηκε εξαιτίας της επιδημίας της «νόσου του αγγλικού ιδρώτα» (που ποτέ δεν καταλάβαμε τι την προκαλούσε). Ή, για παράδειγμα, η μεγάλη πυρκαγιά του Λονδίνου τον 17ο αιώνα, που οδήγησε στον περιορισμό των αχυροσκεπών: οι αρουραίοι με τους ψύλλους τους που μετέφεραν την πανώλη δεν αγάπησαν ποτέ τα κεραμίδια... Η πυρκαγιά εντέλει βοήθησε στον περιορισμό της πανώλης!

Οι πολιτισμοί ταξίδευαν πάντα, είτε ως εκστρατευτικά σώματα είτε ως έμποροι ή αναζητητές νέων καλλιεργειών. Στα ταξίδια συναντούσαν «παράσιτα». Που είτε ανέκοπταν το ταξίδι, είτε χρησιμοποιούσαν το ταξίδι της επιστροφής ως διαβατήριο εισόδου σε έναν νέο, παρθένο πληθυσμό. Επιπροσθέτως, κάθε επανάσταση στη δυνατότητα και επιθυμία του ανθρώπου να ταξιδεύει γράφει, διαχρονικά, ιστορίες: Σαν τον λοιμό των Αθηνών και την κατάληξη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Σαν την πανώλη των Αντωνίνων που έδωσε χώρο στον χριστιανισμό να παρηγορήσει και να προσηλυτίσει στη Ρώμη του ύστερου 3ου αιώνα μ.Χ. (Έναν αντίστοιχο χώρο εκμεταλλεύθηκε ο βουδισμός για να επικρατήσει στην Κίνα, αποφορτίζοντας το βάρος των θανάτων των επιδημιών). Σαν τη μοίρα των Αζτέκων, των Ινδιάνων και των Ίνκας. Σαν τη βαθμιαία δυτική μετακίνηση της πανώλης με τα καραβάνια της εποχής των μογγολικών αυτοκρατοριών αρχικά και με τα πλοία των δυτικών πολιτειών από τα λιμάνια της Κριμαίας στη συνέχεια. Αλλά είναι και τα ταξίδια που ομογενοποίησαν την παγκόσμια αλληλεπίδραση ανθρώπινων κοινωνιών και παθογόνων, κι αυτή η ομογενοποίηση επέτρεψε την απρόσκοπτη, μετά τον 17ο αιώνα πληθυσμιακή και κοινωνική ανθρώπινη επέκταση (που στη συνέχεια υπογράμμισε εμφατικά η επιστημονική πρόοδος και η εισαγωγή της δημόσιας υγείας). Κι ας έφερε αυτή η εξέλιξη νέους κινδύνους, όταν πια μπήκαμε στην εποχή της χολέρας. Και η χολέρα, άλλωστε, εισερχόμενη π.χ. στον μουσουλμανικό κόσμο, επέτρεψε εν πολλοίς την αμφισβήτηση του θρησκευτικού δόγματος και τον ασπασμό δυτικών υγειονομικών πρακτικών.

Ο McNeill διδάσκει — πως ο άνθρωπος δεν είναι το επίκεντρο του οικοσυστήματος και δέχεται τις επιδράσεις του, μακροσκοπικά και μικροσκοπικά, επιδράσεις που διαμορφώνουν την ιστορία του, όσο κι αν το, περιορισμένης εμβέλειας, ανθρωποκεντρικό σκεπτικό δεν το συλλαμβάνει. Ο McNeill βλέπει, εν έτει 1976, το μέλλον:

Προς το παρόν, όμως, και για το εγγύς μέλλον είναι προφανές ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται καθ' οδόν προς μια από τις πιο εκτεταμένες και πιο σπάνιες οικολογικές διαταραχές που γνώρισε ποτέ ο πλανήτης. Είναι λοιπόν αναμενόμενο πως στο εγγύς μέλλον, όπως και στο πρόσφατο παρελθόν, δεν θα υπάρξει σταθεροποίηση, αλλά μια σειρά από ριζικές μεταβολές και απότομες ανατροπές των υφιστάμενων ισορροπιών ανάμεσα στον μικροπαρασιτισμό και τον μακροπαρασιτισμό.

Η μετάφραση του Γιάννη Βογιατζή αποτελεί άθλο, και χρήζει πολλών ευχαριστώ (από έναν άνθρωπο που έχει διαβάσει πολλές φορές το πρωτότυπο). Το ίδιο μεγάλο ευχαριστώ πρέπει και στην Κωνσταντίνα Μπότσιου, που στη σειρά Παγκόσμια & Σύγχρονη Ιστορία των Εκδόσεων Παπαδόπουλος έχει εισηγηθεί την παρουσίαση στα ελληνικά μειζόνων έργων.