Απελευθέρωση και αναγέννηση

Το Πάσχα είναι μια ιδιαίτερη θρησκευτική εορτή γιατί συνδέει εσωτερικά τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό. Λέγοντας ότι τις συνδέει εσωτερικά, εννοώ ότι δεν τυχαίνει να εορτάζονται κατά σύμπτωση περίπου την ίδια χρονική περίοδο δυο εντελώς διαφορετικά γεγονότα με εντελώς άσχετο μεταξύ τους θεολογικό περιεχόμενο, όπως γίνεται τον χειμώνα όπου Χριστούγεννα και Χανουκά συμπίπτουν λίγο ώς πολύ ημερολογιακά ενώ δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Αντίθετα, το χριστιανικό Πάσχα όχι μόνο εμπεριέχει στη διήγησή του το εβραϊκό, αλλά ο Χριστιανισμός θεωρεί το χριστιανικό θεολογικό περιεχόμενο αυτής της εορτής άμεσα συνυφασμένο με την ιουδαϊκή θεολογία: ο Ιησούς έρχεται για να αποκαλύψει ότι ο θεός-προστάτης ενός μικρού λαού απελευθερωμένων δούλων είναι στην πραγματικότητα ο ένας και μοναδικός δημιουργός, προστάτης και κριτής όλης της ανθρωπότητας. Τα πάθη, ο θάνατος και η ανάστασή Του δεν συμβαίνουν τυχαία κατά τη διάρκεια του εβραϊκού Πάσχα, της εορτής όπου οι Εβραίοι τιμούν την ανάμνηση της απελευθέρωσής τους από τον ζυγό του φαραώ και την αναγέννησή τους ως ελευθέρων ανθρώπων μαζί με την αναγέννηση της φύσης: οι εορτασμοί του εβραϊκού Πάσχα είναι το θρησκευτικό υπόβαθρο επάνω στο οποίο ο Ιησούς ως Υιός του Θεού απελευθερώνει με τη θυσία του όχι μόνο έναν λαό από τον ζυγό ενός κακού άρχοντα, αλλά τον λαό των ανθρώπων από τον Άρχοντα του Κακού. Με άλλα λόγια, το χριστιανικό Πάσχα ούτε είναι αδιάφορο προς την σημασία και τις διδαχές του εβραϊκού Πάσχα, ούτε τις αναιρεί — αλλά τις ενισχύει και τις εξυψώνει σε ένα άλλο επίπεδο, τις κάνει προσφορά σε όλη την ανθρωπότητα.

Η συνύφανση του χριστιανικού με το εβραϊκό Πάσχα αναδεικνύει την ηθική διάσταση του δεύτερου ως εορτής της ελευθερίας και της ζωής, και δίνει μια πραγματική και υπαρξιακή διάσταση στο πρώτο. Χωρίς το πλαίσιο του εβραϊκού Πάσχα. τα πάθη, ο θάνατος και η ανάσταση του Ιησού θα ήταν ή μια ακόμα περίπτωση της συνηθισμένης μοίρας ενός αιρετικού προφήτη —μια από τις πολλές ιστορίες θρησκευτικής τρέλας που ξεφύτρωναν σαν παράξενα μανιτάρια κάτω από τον ζεστό ήλιο της ύστερης ελληνιστικής κοινωνίας, που βρισκόταν μέσα σε μια βαθιά κρίση αρχών και αξιών— ή άλλος ένας ωραίος γνωστικιστικός μύθος, δηλαδή κάτι εντελώς ξεκομμένο από τη ζωντανή πραγματικότητα. Και, χωρίς τη σχέση με το χριστιανικό Πάσχα και την ιστορική εξέλιξη του Ιουδαϊσμού σε θεολογική και φιλοσοφική αντιπαράθεση με τον Χριστιανισμό, αντιπαράθεση που σημαδεύτηκε από εντάσεις, βία, καταπίεση και εγκλήματα από τη μεριά του δεύτερου, το εβραϊκό Πάσχα θα ήταν ένα απλό έθιμο μιας θρησκευτικής μειονότητας. Όμως αυτή η διπλή ιστορία της απελευθέρωσης και την αναγέννησης, αυτό το θέατρο μέσα στο θέατρο που παίζεται κάθε φορά που εβραίοι και χριστιανοί αναγκάζονται από την ίδια τους τη θρησκευτική διήγηση να γιορτάσουν μαζί και χωριστά το Πάσχα, είναι αυτό που τελικά μετατρέπει τη θεολογική και δογματική διήγηση και των δύο εορτών σε φιλοσοφικό αναστοχασμό επάνω σε αυτό που καθορίζει την φύση του ανθρώπου ως ελλόγου και ελευθέρου όντος.

Το φιλοσοφικό-υπαρξιακό δίδαγμα του διπλού Πάσχα είναι ότι η ανθρώπινη πράξη καθιστά τη Θεία βούληση πραγματικότητα, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από κάθε εξωτερικό και εσωτερικό δυνάστη, ακόμα και από τον θάνατο. Και ότι για να γίνει συνειδητή αυτή η κατάσταση πρέπει ο άνθρωπος να βιώσει και την «αναγκαστική», την υλική πλευρά της ύπαρξής του. Η συνειδητοποίηση της ελευθερίας προϋποθέτει την εμπειρία της δυνάστευσης, της οποίας είναι κατά κάποιον τρόπο και η «αιτία»: οι πρωτόπλαστοι αυτοϋποδουλώθηκαν στο Κακό με την επιλογή τους να γευθούν τον καρπό του δέντρου της γνώσης γενόμενοι έρμαια της φυσικής νομοτέλειας που έχει ως συνέπεια τη φθορά και εξαφάνιση κάθε υλικού όντος. Πολλές γενεές αργότερα, οι απόγονοί τους στην αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής έθεσαν εαυτούς στην υπηρεσία των φαραώ για να καταλήξουν τελικά υποταγμένοι στον αυθαίρετο νόμο τους. Οι δούλοι όμως με την έξοδό τους από την Αίγυπτο αποτίναξαν τις αλυσίδες και έτσι έκαναν πραγματικότητα τη Θεία βούληση, παίρνοντας την ιστορική τους θέση ως ισότιμος λαός ανάμεσα στους άλλους, υπακούοντας μόνο στον νόμο που επέλεξαν οι ίδιοι να δεχτούν. Πάλι πολλές γενεές αργότερα, ένας από το γένος των βασιλέων αυτού του λαού με την επιλογή του να αποδεχτεί μια άδικη θανατική καταδίκη απελευθέρωσε όλη την ανθρωπότητα από το προπατορικό αμάρτημα, κλείνοντας έτσι τον κύκλο της αυτοαπελευθέρωσης του ανθρώπου από τον υλικό του εαυτό και ανοίγοντάς του τον δρόμο προς την τελειότητα μέσα στον παρόντα κόσμο. Το δίδαγμα αυτό είναι τόσο βαθύ και ισχυρό, ώστε επηρέασε και συνδιαμόρφωσε και άλλες θρησκείες με πρώτο το Ισλάμ, το οποίο ακολούθησε μεν έναν δικό του δρόμο, αφομοιώνοντας όμως το περιεχόμενο της Μωσαϊκής θρησκείας και ιδιαίτερα τη βιβλική διήγηση της Εξόδου.

Την πιο βαθιά φιλοσοφική, δηλαδή εκκοσμικευμένη, περιγραφή αυτού του διδάγματος τη βρίσκουμε στην περίφημη «διαλεκτική του αφέντη και του δούλου» στη «Φαινομενολογία του Πνεύματος» του Χέγκελ, του μόνου φιλόσοφου που τόλμησε να «μεταφράσει» την αλληγορική διήγηση της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης στην καθαρά ορθολογική γλώσσα μιας νέας φιλοσοφίας της φύσης και του πνεύματος. Η ιδέα του Χέγκελ είναι ότι η πρώτη έκφραση της ανθρώπινης αυτοσυνείδησης είναι ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στον άνθρωπο, με συνέπεια την υποδούλωση του ηττημένου στον νικητή, και η υπέρβαση της σχέσης αυτής γίνεται με τη συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησης και αλληλοαναγνώρισης των δύο ως αναγκαίων συνιστωσών της πραγματοποίησης της ανθρώπινης ελευθερίας και της εγκαθίδρυσης της τελικής κυριαρχίας του πνεύματος επί της τυφλής αναγκαιότητας της ύλης. Είναι δύσκολο να το διακρίνουμε καθαρά, αλλά όλη αυτή η περιγραφή του Χέγκελ δεν είναι τίποτε άλλο από τη σύμπτυξη των δύο διηγήσεων σε μία, με ταυτόχρονη αφαίρεση κάθε αναφοράς στις δυο θρησκείες.

Το δίδαγμα του διπλού Πάσχα τόσο στη θρησκευτική όσο και στην εκκοσμικευμένη εκδοχή του είναι αυτό που στο πέρασμα των αιώνων χαλύβδωσε τις ψυχές των ανθρώπων απέναντι στις σκληρές δοκιμασίες στις οποίες τους υπέβαλλε και τους υποβάλλει η ζωή, από τα προσωπικά τους δράματα, μέχρι τις φυσικές και κοινωνικές καταστροφές και τα μαζικά εγκλήματα — με το πιο ειδεχθές ανάμεσά τους να μην είναι φυσικά άλλο από το ολοκαύτωμα των Εβραίων από τους ναζί. Είναι αυτό που τους βοήθησε να μη λιποψυχήσουν την ώρα της ύπατης δοκιμασίας και τους έδωσε τη δύναμη να ξαναρχίσουν από το μηδέν και να ξαναχτίσουν έναν καινούργιο κόσμο από τις στάχτες του παλιού.

Ας εορτάσουμε λοιπόν αυτήν την παράξενη διπλή εορτή της νίκης της ελευθερίας και της ζωής, ο καθένας με τον τρόπο του, ακολουθώντας τις επιταγές ενός θρησκευτικού λειτουργικού ή τα έθιμα του τόπου του, ή απλά σπάζοντας τη ρουτίνα της καθημερινότητάς μας.

חג פסח שמח

Καλό Πάσχα!