Απόδειξη

Δεν παίρνεις απόδειξη για το εισιτήριο στη μαρσρούτκα, το σαράβαλο που αγκομαχά στην τελευταία ανηφόρα πριν τη λυτρωτική στροφή δεξιά. Το αντίτιμο –που ισοδυναμεί με καμιά εικοσαριά λεπτά του ευρώ– πηγαίνει χέρι-χέρι από το πίσω κάθισμα μέχρι τον οδηγό, σε μια σκυταλοδρομία ανάμεσα στα χέρια των καθήμενων επιβατών. Το όχημα-φάντασμα αποβιβάζει κι εξαφανίζεται. Μάταια ψάχνω να βρω τον αριθμό της γραμμής στη στάση. Η πινακίδα δείχνει μόνο τα τρόλεϊ που περνούν – αν δεν υπήρχαν οι ντόπιοι να βοηθήσουν, θα δυσκολευόμουν πολύ στο ιδιότυπο αυτό λεωφορείο.

Σε αυτή τη μίνι αστική οδύσσεια δεν είχε σημασία η διαδρομή αλλά ο προορισμός – κι ας μην του φαινόταν με την πρώτη ματιά. Ένα πάρκο σαν όλα τα άλλα δείχνει από μακριά το Μπάμπι Γιαρ. Μέχρι και όμορφη μπορείς να πεις αυτή την πυκνοφυτεμένη κοιλάδα. Αν όμως είχαν φωνή αυτά τα φυλλοβόλα δέντρα, έστω τα πιο παλιά, αντί για άλλη απάντηση θα έλεγαν απλά το όνομα ενός ανθρώπου το καθένα τους. Και πάλι είναι αβέβαιο αν θα κατάφερναν ολοκληρωμένο προσκλητήριο.

Δεκάδες χιλιάδες ήταν αυτοί που πήραν τον δρόμο προς τα δυτικά εκείνες τις φθινοπωρινές μέρες του ’41. Κουβάλησαν τα υπάρχοντά τους με τα πόδια, περιμένοντας ότι ο τόπος συγκέντρωσης –δίπλα στο παλιό τους νεκροταφείο– θα ήταν σημείο μετεπιβίβασης για τον εκτοπισμό. Οι ένστολοι κατακτητές και συνεργάτες, αντίθετα, τους οδηγούσαν στην άκρη του γκρεμού και με συνοπτικές διαδικασίες τούς προσέθεταν σε έναν σωρό που διαρκώς μεγάλωνε. Λέγεται ότι οι Ναζί δεν είχαν εκτιμήσει σωστά τον αριθμό των Εβραίων «προσκληθέντων» αλλά και των Ρομά και άλλων Ουκρανών που σύρθηκαν στο φαράγγι, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να τους εκτελούν δύο-δύο για να κάνουν οικονομία στις σφαίρες.

Λέγεται.

Οι αριθμοί είναι καταγεγραμμένοι, στα έγγραφα των Γερμανών πρώτα απ’ όλα – απόδειξη όμως δεν θα δεις επιτόπου. Στις δεκαετίες που πέρασαν, τα τότε περίχωρα μετατράπηκαν σε μια ακόμη γειτονιά της μεγαλούπολης. Το τοπίο του μαζικού τάφου –αφού μπαζώθηκε από τους κατακτητές– υπέστη διάφορες ακόμη αλλαγές, ανθρωπογενείς και μη, με εντονότερη την καταστροφή που προκλήθηκε από μια πλημμύρα της δεκαετίας του ’60. Ο συγκοινωνιακός κόμβος σήμερα δεν εξυπηρετείται μόνο από τα επίγεια μέσα με την ελλιπή σήμανση, αλλά και από ένα στιβαρό δίκτυο μετρό που συμπεριλαμβάνει και τον βαθύτερο σιδηροδρομικό σταθμό του κόσμου, στον λόφο που γειτονεύει με τον ποταμό Δνείπερο. Σε αντίθεση με το πρωτόγονο λεωφορείο, το μετρό λειτουργεί με ανέπαφη κάρτα, ενώ το σύνολο των αστικών συγκοινωνιών του Κιέβου (συμπεριλαμβανομένης, παραδόξως, και της μαρσρούτκας) απεικονίζεται σε έναν εξαιρετικό όσο και απλό ιστότοπο, που όμοιό του δεν ξέρω πότε θα δει, π.χ., η Αθήνα.

Συγκινητικό είναι το Κίεβο, όχι μόνο για τον τόπο του μαρτυρίου, αλλά και για πολλά ακόμη – για την ίδια την αντίφαση που το χαρακτηρίζει, στα μέσα μαζικής μεταφοράς του όπως και σε πολλές άλλες όψεις του. Κάποιες φορές με τρόμαξαν οι τύποι με το μπουκάλι στο χέρι που προσπαθούν να σε πλευρίσουν με σπαστά αγγλικά καταλαβαίνοντας πως είσαι ξένος, όπως και οι ταξιδιωτικές οδηγίες που σε συμβουλεύουν πώς να αποφύγεις το αντίσκηνο του Σαακασβίλι ή τις διαδηλώσεις της Μαϊντάν. Άλλες φορές πάλι έβλεπα στις κατηφοριές του και στο καθρέφτισμα των φώτων στο ποτάμι όλο το φόντο της ταινίας Cache με τον Μπελμοντό: εμβληματικά μνημεία σε κορυφές λόφων πλάι σε μισοσκότεινα σοκάκια, αντανάκλαση των δρόμων από μια ζεστή μεσογειακή πόλη που με κράτησε για χρόνια κοντά της.

Έχω πολλά να δω και να μάθω ακόμη. Άφησα για κάποια στιγμή στο μέλλον το μουσείο του μοναστηριού της Λαύρας, όπως και τα αντίγραφα αγιορείτικων εικόνων που επίσης εκτίθενται στο κέντρο της πόλης. Στον χώρο μνήμης, η τέχνη ήταν λιτή και συμβολική. Ανάμεσα στα γλυπτά που σηματοδοτούν την ανηφοριά του Μπάμπι Γιαρ σήμερα, περιλαμβάνεται κι ένα όχημα, πολύ διαφορετικό από τη μαρσρούτκα: μικρότερο, μελανό και εντελώς αθόρυβο – και ταυτόχρονα πολύ ηχηρό. Το βαγόνι των Ρομά, με τις αναγραφές σε λατινική και κυριλλική γραφή, δεν δείχνει προορισμό, ούτε ακουμπά σε ράγες.

Δεν χρειάζεται. Βλέποντάς το, ξέρεις πολύ καλά πού οδηγεί. Κι ας μη σου δίνει απόδειξη.