Άρθρο 16 και ενωσιακό δίκαιο

Πριν από αρκετό καιρό, τον Απρίλιο, είχαμε ασχοληθεί με τις προτάσεις της Γενικής Εισαγγελέως του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (την οποία, μάλιστα, στο σημείωμα ανέφερα ως τον Γενικό Εισαγγελέα) σε μια υπόθεση ακαδημαϊκής ελευθερίας που είχε αχθεί ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης: την υπόθεση C-66/18, Επιτροπή κ. Ουγγαρίας, στην οποία η Επιτροπή κατηγορούσε την Ουγγαρία ότι δεν συμμορφώνεται με το ενωσιακό δίκαιο, επειδή θέτει περιορισμούς στη λειτουργία πανεπιστημίων στην ίδια τη χώρα: για να λειτουργήσει ένα αλλοδαπό ΑΕΙ νομίμως στην Ουγγαρία, έπρεπε να λειτουργεί ως πανεπιστήμιο και στη χώρα της προέλευσής του. Με αφορμή την υπόθεση αυτή, η Γενική Εισαγγελέας διατύπωσε απόψεις απολύτως σχετικές και με το κρατικό μονοπώλιο στην ανώτατη εκπαίδευση της χώρας μας.

Μεταξύ άλλων, η Γενική Εισαγγελέας θεώρησε ότι η δραστηριότητα της παροχής υπηρεσιών ανώτατης εκπαίδευσης είναι μία από τις δραστηριότητες που εμπίπτουν στο ρυθμιστικό πεδίο της Οδηγίας 2006/123, για την ελεύθερη παροχή υπηρεσιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Για τον λόγο αυτό και, σύμφωνα με τη Γενική Εισαγγελέα, εφαρμόζεται σε σχέση με αυτές τις δραστηριότητες ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για ποιο λόγο έπρεπε η Εισαγγελέας να αναφερθεί στην Οδηγία 2006/123; Επειδή, σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου 51 του Χάρτη, «Οι διατάξεις του παρόντος Χάρτη απευθύνονται στα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της Ένωσης, τηρουμένης της αρχής της επικουρικότητας, καθώς και στα κράτη μέλη, μόνον όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης». Επομένως, ο Χάρτης αυτός δεν εφαρμόζεται για ζητήματα επί των οποίων δεν υπάρχει σχετική νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρωτογενής ή δευτερογενής.

Και τι μας είπε η Γενική Εισαγγελέας; Μας είπε ότι ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων εγγυάται, στην παρ. 3 του άρθρου 14, τη συνεχή παρουσία ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων δίπλα στα κρατικά κολλέγια και πανεπιστήμια και, εντέλει, μια ποικιλομορφία εκπαιδευτικών δυνατοτήτων. Εάν το διαβάζω σωστά, μας είπε ότι ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων εγγυάται το δικαίωμα κάποιου να ιδρύσει και να λειτουργεί μη-κρατικό πανεπιστήμιο σε κάθε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης — αντίθετα με τις προβλέψεις του άρθρου 16 του Συντάγματός μας (η Γενική Εισαγγελέας διεπίστωσε και παράβαση της Γενικής Συμφωνίας για τις συναλλαγές στον τομέα των υπηρεσιών —GATS— του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου).

Πριν από δύο ημέρες εξεδόθη και η απόφαση του Δικαστηρίου επί της υποθέσεως αυτής. Μέχρι στιγμής είναι διαθέσιμο το κείμενο μόνο στα βουλγαρικά, τα ουγγρικά και τα γαλλικά (η παραπομπή είναι στο γαλλικό κείμενο), αλλά, έχοντας διαβάσει το σχετικό δελτίο Τύπου και με τη βοήθεια του Google Translate μπορούμε να δούμε τι γράφει η απόφαση: όχι απλώς επικυρώνει τις θέσεις της Γενικής Εισαγγελέως στο θέμα αυτό, αλλά προχωρά και σε μία ακόμη κρίση (βλ. σκ. 222-225): ότι η παράβαση της ακαδημαϊκής ελευθερίας δεν συνιστά παράβαση μόνο του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ — της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, συνδέοντας την ακαδημαϊκή ελευθερία με την ελευθερία της έκφρασης. Αναφέρεται, μάλιστα, και στη σύσταση υπ’ αριθμόν 1762 (2006) της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, από την οποία προκύπτει ότι η ακαδημαϊκή ελευθερία έχει και θεσμική και οργανωτική διάσταση (σκ. 227). Στη συνέχεια, δέχεται (σκ. 230, 231) ότι το δικαίωμα να συστήσει κάποιος ένα πανεπιστήμιο είναι άσκηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας (άρθρο 14 παρ. 3 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων) και της επιχειρηματικής ελευθερίας (άρθρο 16 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων), τα οποία (δικαιώματα) συνδέονται μεταξύ τους (σκ. 232). Συνεπώς, το δικαίωμα αυτό μπορεί να περιορίζεται μόνο για τους λόγους που αναφέρονται στην παρ. 1 του άρθρου 52 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων:

Κάθε περιορισμός στην άσκηση των δικαιωμάτων και ελευθεριών που αναγνωρίζονται στον παρόντα Χάρτη πρέπει να προβλέπεται από το νόμο και να σέβεται το βασικό περιεχόμενο των εν λόγω δικαιωμάτων και ελευθεριών. Τηρουμένης της αρχής της αναλογικότητας, περιορισμοί επιτρέπεται να επιβάλλονται μόνον εφόσον είναι αναγκαίοι και ανταποκρίνονται πραγματικά σε στόχους γενικού ενδιαφέροντος που αναγνωρίζει η Ένωση ή στην ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρίτων.

Η Ουγγαρία είχε προβάλει ότι περιορίζει τα παραπάνω δικαιώματα με σκοπό τη διασφάλιση της δημόσιας τάξης και την αποφυγή απατηλών πρακτικών. Οι ισχυρισμοί αυτοί απορρίφθηκαν από το Δικαστήριο. Στην Ελλάδα, οι λόγοι που επέβαλαν το κρατικό μονοπώλιο στην ανωτάτη εκπαίδευση (πρώτη φορά επί δικτατορίας) έχουν αναλυθεί από τον (Ομότιμο πλέον) Καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου Νίκο Αλιβιζάτο. Η προχθεσινή απόφαση μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μία δίκη, ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που θα κρίνει τη συμβατότητα του άρθρου 16 του Συντάγματος (των διατάξεών του που επιβάλλουν το κρατικό μονοπώλιο στην ανωτάτη εκπαίδευση) με το ενωσιακό δίκαιο. Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η χώρα μας θα μπορέσει να δικαιολογήσει πειστικά, εάν αχθεί ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, τη διατήρηση αυτού του μονοπωλίου και τον περιορισμό του δικαιώματος στην ακαδημαϊκή και την επιχειρηματική ελευθερία.

[ Εικ.: Darren Thompson, Campus ]