Δέκα ημέρες, δέκα συμπεράσματα

Καθ’ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου —και παρά τα λαϊκιστικά παραληρήματα και τις επιθέσεις στο Twitter— ο Ντόναλντ Τραμπ παρέμενε ένα μαύρο κουτί. Κανείς δεν ήξερε εάν τον ενδιαφέρει πραγματικά η πολιτική ή εάν όλα αυτά τα κάνει για να τη σπάσει στον Ομπάμα επειδή δεν τον κάλεσε στο Δείπνο των Ανταποκριτών Τύπου· εάν τις εθνικιστικές κορόνες τις πετάει για να κερδίσει τα πλήθη, ενώ στην ουσία πρόκειται για έναν πραγματιστή επιχειρηματία που όταν έρθει η ώρα θα λειτουργήσει συστημικά· εάν ήθελε όντως να κερδίσει ή απλώς έκανε το κομμάτι του· εάν οι Ρεπουμπλικάνοι (θα) τον στήριζαν, δεδομένου ότι σχεδόν καθετί που έλεγε και έκανε πήγαινε ενάντια (και) στις διακηρυγμένες αξίες τους· εάν είχε κάποιο στρατηγικό σχέδιο ή αν όλα ήταν και γίνονταν όσο χαοτικά φαίνονταν· εάν θα κυβερνούσε ο ίδιος ή θα τα άφηνε όλα στους συμβούλους του.

Παρά ταύτα, τις δέκα ημέρες που ακολούθησαν την ορκωμοσία του νέου Προέδρου, αρχίσαμε να παίρνουμε κάποιες πρώτες απαντήσεις και να μπορούμε να κάνουμε κάποιες —σημειωτέον, εντελώς αρχικές και πρόχειρες— παρατηρήσεις:

1. Ο Ντόναλντ Τραμπ και το επιτελείο του είναι πιο προετοιμασμένοι απ’ ό,τι φαινόταν. Η περίοδος της μετάβασης (transition) χαρακτηρίστηκε από χαοτικό θόρυβο γύρω από δηλώσεις και διορισμούς στα πόστα της κεντρικής κυβέρνησης, οι οποίοι καθυστέρησαν και συνεχίζονται ακόμα. Ωστόσο, από τη στιγμή της ορκωμοσίας και μετά μία σειρά από ορατές (π.χ., εκτελεστικές διαταγές για μία ευρεία γκάμα σημαντικών θεμάτων) και λιγότερο ορατές κινήσεις (π.χ., ριζική αλλαγή περιεχομένου ιστοσελίδων Λευκού Οίκου· εμπάργκο πληροφοριών σε κρατικούς φορείς που σχετίζονται με το περιβάλλον) δείχνουν ότι αυτή τη στιγμή ο Τραμπ ξεδιπλώνει ένα πολύ καλά οργανωμένο και συντονισμένο στρατηγικό σχέδιο που στόχο του έχει να δείξει στους ψηφοφόρους του ότι κάνει αυτά που υποσχόταν.

2. Οι εντολές του Προέδρου Τραμπ —από την προσωρινή απαγόρευση εισόδου στη χώρα με βάση την καταγωγή ή τη θρησκεία τους ανθρώπων που έχουν πράσινη κάρτα, μέχρι την επίσημη έναρξη χτισίματος του υποτιθέμενου τείχους με το Μεξικό— δεν είναι σίγουρο ότι θα έχουν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα ως προς την αντιμετώπιση των προβλημάτων τα οποία θεωρητικά αντιμετωπίζουν. Με άλλα λόγια, το ότι ο Τραμπ δίνει την εντολή να ξεκινήσει η δημιουργία του τείχους δεν σημαίνει ότι πραγματικά θα δημιουργηθεί τείχος σε όλη την έκταση των συνόρων ΗΠΑ-Μεξικού — πέραν ίσως κάποιου φράχτη μερικών μέτρων που θα εγκαινιαστεί για τις κάμερες. Ακόμη και αν χτιστεί τέτοιο τείχος, αυτό φυσικά δεν πρόκειται να σταματήσει την παράνομη μετανάστευση και διακίνηση ναρκωτικών. Ούτε η απαγόρευση εισόδου σε μη γηγενείς μουσουλμάνους θα εμποδίσει την τρομοκρατία — άλλωστε, όλες οι τρομοκρατικές επιθέσεις των τελευταίων ετών πραγματοποιήθηκαν από Αμερικανούς πολίτες. Επομένως, η βασική λειτουργία αυτού του Blitzkrieg νομοθετημάτων —η νομιμότητα και αποτελεσματικότητα των οποίων θα αμφισβητηθεί— είναι τόσο το να στείλει ένα μήνυμα στους υποστηρικτές, όσο και το να αποσυντονίσει και να φοβίσει τους εχθρούς, οι οποίοι όντως παρακολουθούν μουδιασμένοι.

3. Ωστόσο, κάποιες άλλες αποφάσεις και εντολές —όπως η αναστολή της χρηματοδότησης προγραμμάτων στήριξης γυναικών, φορέων του AIDS κλπ., ή η συζητούμενη ακύρωση του Affordable Care Act (δηλαδή του συστήματος ασφάλισης που θεσμοθέτησε ο Πρόεδρος Ομπάμα)— θα έχουν απολύτως ουσιαστικό αντίκτυπο στη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων και εφόσον εφαρμοστούν θα αφαιρέσουν από πολλούς το δίκτυ προστασίας που κάνει τη διαφορά ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο. Επίσης, ακόμη και πράξεις που είναι συμβολικές ή δεν αφορούν μεγάλο αριθμό πολιτών —όπως η ρητορική μίσους εναντίον του Ισλάμ— είναι δεδομένο ότι διαλύουν τον κοινωνικό ιστό και θα έχουν τεράστιο ψυχολογικό και ουσιαστικό κόστος για εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, οικογένειες και μικροκοινωνίες. Επομένως οι αποφάσεις αυτές δεν είναι μόνο συμβολικές — έχουν ουσιαστική ισχύ και αντίκτυπο· ωστόσο, ταυτόχρονα, δεν θα αλλάξουν ούτε την καθημερινότητα των ψηφοφόρων του Τραμπ, ούτε αυτή πολλών φιλελεύθερων μεσοαστών. Ένα μεγάλο τμήμα της ζωής στις ΗΠΑ μπορεί και θα συνεχίσει να λειτουργεί ακριβώς επειδή δεν έχουν πληγεί (ακόμα) οι ελευθερίες ή τα προνόμια της πλειοψηφίας ή σημαντικών μειοψηφιών.

4. Από την πρώτη ημέρα της προεδρίας Τραμπ έγινε ξεκάθαρο ότι τα χαρακώματα των επόμενων μηνών και ίσως ετών, εφόσον ο Τραμπ επιβιώσει στον ρόλο αυτό, θα είναι τα μίντια —παραδοσιακά και ψηφιακά— και, ως συνέπεια αυτού, η πληροφορία, η προπαγάνδα, η αλήθεια και η διαστρέβλωσή της. Η δήλωση της Κέλιαν Κόνγουεϊ —η οποία ήταν και είναι ο στενότερος σύμβουλος του Τραμπ σε θέματα στρατηγικής επικοινωνίας— ότι ο εκπρόσωπος του Λευκού Οίκου (ο οποίος έκανε το άσπρο μαύρο διαψεύδοντας φωτογραφικά στοιχεία και προωθώντας ψέματα) έδωσε στους δημοσιογράφους «εναλλακτικά γεγονότα» («alternative facts») ταρακούνησε τους πάντες. Πολλοί γέλασαν — πικρά. Το «1984» του Όργουελ εξαντλήθηκε στο Amazon. Πιτσαρία στην Ουάσινγκτον λάνσαρε πίτσα με «(εναλλακτικών γεγονότων) μηδενικά λιπαρά με πεπερόνι και ζαμπόν». Το θέμα της συζήτησης έπαψε να είναι το ψέμα· έγινε η μεταμοντέρνα διαχείριση της επικοινωνιακής κατασκευής του. Σε αυτό το γήπεδο ο Τραμπ και η ομάδα του είναι παγκόσμιοι πρωταθλητές. Εάν ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ χρησιμοποίησε το ραδιόφωνο για να εκπαιδεύει και να εμψυχώνει τους Αμερικανούς κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30 και του ’40, και ο Κένεντι την τηλεόραση για να εκλεγεί και να μεταδώσει το μήνυμα ανανέωσης και ελπίδας της δεκαετίας του ’60, ο Τραμπ είναι ο πρόεδρος του Twitter. Αυτό το μοντέλο πολιτικής επικοινωνίας, στο οποίο τα όρια ανάμεσα στη φτηνή σάτιρα και στη σκληρή πραγματικότητα —στην παρανοϊκή διαστρέβλωση των γεγονότων και στον χαβαλέ— είναι δυσδιάκριτα, είναι το μέλλον μας. Ο μόνος τρόπος να χάσει ο Τραμπ είναι να βρεθούν κάποιοι που θα είναι ακόμη καλύτεροι σε αυτό το παιχνίδι και θα πρεσβεύουν τις αντίθετες αξίες. Που θα εισαγάγουν δηλαδή επικοινωνιακούς νεωτερισμούς που θα εξυπηρετούν τον ορθολογισμό, την ενσυναίσθηση, τον σεβασμό, την αλήθεια. Δύσκολο, αλλά όχι αδύνατο.

5. Καθοριστικό ρόλο στο πώς θα γραφτεί η ιστορία τους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια θα παίξουν οι δημοσιογράφοι και τα ΜΜΕ — κυρίως τα μεγάλα δίκτυα και οι σοβαρές πηγές ενημέρωσης. Η μόνη περίπτωση επιβίωσης τους, όπως έχει ήδη προταθεί από την Guardian, είναι το να παραμερίσουν τους ανταγωνισμούς και να δημιουργήσουν ένα μέτωπο που θα ελέγχει τον νέο Πρόεδρο, θα ενημερώνει αποτελεσματικά την κοινή γνώμη (ή το ποσοστό της που δεν εξαντλεί την ενημέρωση του σε «εναλλακτικά» σάιτ) και θα επιτελεί το λειτούργημα αυτό με τρόπο που συχνά απέτυχε να το κάνει τις τελευταίες δύο δεκαετίες, και ειδικά τα τελευταία δύο χρόνια (άλλωστε ο Τραμπ είναι δημιούργημα των ΜΜΕ, τα οποία του χάρισαν δυσανάλογα απλόχερα χρόνο στους τηλεοπτικούς δέκτες κατά τη διάρκεια των εσωκομματικών εκλογών επειδή ακριβώς πούλαγε).

6. Ασχέτως του τι πιστεύει ή νιώθει κανείς για τον Τραμπ και την πολιτική του, η πραγματικότητα είναι ότι κέρδισε τις εκλογές με δημοκρατικό τρόπο (εάν δεν ισχύουν οι φήμες περί ανάμειξης Ρώσων χάκερ και ασχέτως του ότι η αντίπαλος του πήρε σχεδόν τρία εκατομμύρια περισσότερες ψήφους). Αυτό σημαίνει ότι —εντός του συνταγματικού πλαισίου— μπορεί να κάνει ότι θέλει. Είναι πολύ δύσκολο για κάποιον που πιστεύει στις δυτικές αξίες του ανθρωπισμού και της ανοιχτής κοινωνίας να ανεχτεί τέτοιες αποφάσεις και τέτοια ρητορική. Ωστόσο, είναι πολύ σημαντικό τώρα να γίνει ένας διαχωρισμός ανάμεσα σε πράγματα που ο Τραμπ μπορεί, ως Πρόεδρος, να κάνει (π.χ., να καταργήσει το σύστημα υγείας) και σε άλλα που είναι αντισυνταγματικά (όπως, πιθανόν, το να περιορίσει την ελευθερία του Τύπου ή του λόγου).

7. Σε ό,τι αφορά τα δεύτερα (μη συνταγματικά), κρίσιμος θα είναι ο ρόλος του Ανωτάτου Δικαστηρίου, που θα κριθεί εντέλει να αποφασίσει για τη νομιμότητα ή μη πολλών από τις αποφάσεις του νέου Προέδρου. Το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ προσφέρει πολλές θεσμικές δικλίδες ασφαλείας και ελέγχου (checks and balances). Οι Ρεπουμπλικάνοι θα μπορούσαν εύκολα να εκτροχιάσουν τη νομοθετική ατζέντα του Τραμπ (θεωρητικά θα μπορούσαν ακόμη και να τον καθαιρέσουν) αλλά προς το παρόν δεν φαίνεται να αντιτίθενται σε αυτή. Οι ηγέτες των Ρεπουμπλικάνων στα δύο σώματα του Κογκρέσου έχουν τεράστια ευθύνη για τη συστημική κρίση και ακυβερνησία των τελευταίων 20 ετών, η οποία, μεταξύ άλλων, οδήγησε στο φαινόμενο Τραμπ. Εφόσον ο Τραμπ δεν πλήξει τους παραδοσιακούς ψηφοφόρους τους, δεν έχουν λόγο να τα σπάσουν μαζί του. Το Ανώτατο Δικαστήριο όμως αποτελείται από σοβαρότατους και εμπειρότατους νομικούς με συνείδηση και αίσθημα ευθύνης, οι οποίοι μάλιστα δεν εξαρτώνται από κανέναν αφού βρίσκονται εκεί διά βίου. Το Ανώτατο Δικαστήριο ίσως είναι η ρεαλιστικότερη ελπίδα όσων αντιτίθενται στο νομοθετικό «τσουνάμι» της προεδρίας Τραμπ.

8. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την πρώτη δέσμη μέτρων (μη αντισυνταγματικά), και, όσο σκληρό και να ακούγεται αυτό, δημοκρατία σημαίνει το να μπορεί ο Τραμπ να εφαρμόσει το πρόγραμμα του. Οτιδήποτε αντίθετο θα ήταν μη δημοκρατικό και δεν θα θέλαμε να ίσχυε σε αντίστροφη περίπτωση. (Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να υπάρξουν σοβαρές και οργανωμένες προσπάθειες αλλαγής του προγράμματος ή της σκέψης του, τόσο από τους Ρεπουμπλικάνους στο Κογκρέσο, όσο και από πολλούς άλλους δρώντες του ευρύτερου συστήματος και της κοινωνίας των πολιτών). Ωστόσο, η ιδέα που έχει αρχίσει να διακινείται σε αριστερούς και φιλελεύθερους κύκλους, ότι κάποιου είδους κίνημα πολιτών πρέπει τώρα να σταματήσει τον Τραμπ (και εφόσον ακόμα δεν υπάρχουν στοιχεία παραβίασης του Συντάγματος και αδυναμίας του υπόλοιπου συστήματος να το εφαρμόσει) είναι τρομακτική· όσο τρομακτικό θα ήταν εάν μία ομάδα πολιτών προσπαθούσε να σταματήσει έναν εξαιρετικό και δημοκρατικά εκλεγμένο Πρόεδρο να κάνει τη δουλειά του. Η φιλελεύθερη κοινή γνώμη των δύο ακτών έχει μουδιάσει και κινείται ανάμεσα στην ανούσια διακίνηση σάτιρας και τις καθαρά συμβολικές συγκεντρώσεις. Η επόμενη μέρα απαιτεί υπέρβαση του ατομικιστικού μοντέλου συμμετοχής (π.χ., «Ποστάρω meme στο Facebook και εκτονώνομαι) και ταυτόχρονα αποφυγή βίαιων ή ακραίων μορφών συλλογικής αντίδρασης. Τα πολιτικά συστήματα της Ευρώπης παρέχουν στους πολίτες σταθερούς διαύλους έκφρασης και πίεσης (τα κόμματα της αντιπολίτευσης). Στις ΗΠΑ τα κόμματα είναι πολύ λιγότερο συνεκτικά και συγκεντρωτικά· είναι φορείς τοπικών και εθνικών υποψηφιοτήτων και όταν βρίσκονται στην αντιπολίτευση οι επιλογές τους είναι μειωμένες. Ωστόσο, η αμερικανική κουλτούρα τοπικής συμμετοχής, όπως την περιέγραψε το 1835 ο Αλέξις ντε Τοκβίλ, επιτρέπει και ενθαρρύνει την κοινωνία των πολιτών να δημιουργεί δίκτυα προστασίας και αλληλοϋποστήριξης. Τέτοια δίκτυα θα είναι πολύ κρίσιμα τα επόμενα τέσσερα χρόνια.

9. Ο λαός των Ηνωμένων Πολιτειών ψήφισε Τραμπ και θα πρέπει να υποστεί τις συνέπειες των επιλογών του. Δυστυχώς αυτό ισχύει και για εμάς τους υπόλοιπους σε όλο τον κόσμο, που δεν είχαμε δικαίωμα συμμετοχής στις αμερικανικές εκλογές. Αυτό ακριβώς είναι το επιχείρημα υπέρ κάποιας μορφής παγκόσμιας ή διακρατικής ιδιότητας του πολίτη, δεδομένου ότι, ακριβώς λόγω της παγκοσμιοποίησης, τα τεκταινόμενα στην πολιτική σφαίρα μιας χώρας επηρεάζουν άμεσα το περιβάλλον, την υγεία, την ασφάλεια κλπ. σε άλλες. Ο κοσμοπολιτισμός συχνά απορρίπτεται ως ρομαντικό κόνσεπτ των λογίων στα καφέ του Μεσοπολέμου. Ωστόσο υπάρχουν πολύ ισχυρά θεωρητικά, ηθικά και λειτουργικά επιχειρήματα για νέους θεσμούς και μορφές πολιτικής συμμετοχής σε υπερεθνικό επίπεδο, οι οποίοι ίσως να μπορούσαν να μειώσουν το δημοκρατικό έλλειμμα και το αίσθημα απώλειας ελέγχου σε τοπικό επίπεδο.

10. Ο λαός των Ηνωμένων Πολιτειών ψήφισε Τραμπ, και ο Τραμπ επιλέγει ήδη τον δρόμο του απομονωτισμού με ενδεχόμενη αφαίρεση της υποστήριξης σε διεθνείς οργανισμούς (ΟΗΕ, ΝΑΤΟ) και διεθνείς συνθήκες (περιβάλλον, ανθρώπινα δικαιώματα). Τι πρέπει να κάνει ο υπόλοιπος κόσμος; Όσοι πιστεύουν ότι πλήττονται τα συμφέροντά τους από την εξέλιξη αυτή (και αυτό συμπεριλαμβάνει την Ευρώπη και την Ελλάδα) θα πρέπει να κινηθούν ταχύτατα και να αναπτύξουν διαύλους διακρατικού διαλόγου και μηχανισμούς συνεργασίας και συντονισμού που δεν θα εξαρτώνται από την υποστήριξη του Προέδρου Τραμπ και που ταυτόχρονα θα είναι θωρακισμένοι απέναντι στη Ρωσία (τόσο στο στρατιωτικό πεδίο, όσο —κυρίως— σε αυτά του κυβερνοπολέμου, της προπαγάνδας και του ασύμμετρου πολέμου). Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι οι σχέσεις με τις ΗΠΑ θα πρέπει υποχρεωτικά να περάσουν κρίση. Αλλά οι παγκόσμιες και περιφερειακές προκλήσεις ασφαλείας δεν θα παύσουν για τέσσερα χρόνια, και τώρα περισσότερο από ποτέ απαιτούνται πρωτοβουλίες ενίσχυσης εναλλακτικών μηχανισμών διακυβέρνησης και διασφάλισης αξιών, θεσμών και νομικών πλαισίων.