Δεοντολογία και υποκρισία

Χθες έκανα μία έρευνα στο YouTube, αλλά ο αλγόριθμος είχε άλλα σχέδια για εμένα: με έστειλε στην Κίνα, και συγκεκριμένα στο κρατικό της κανάλι, το CGTN. Παρακολούθησα ένα clip σε ένα πολύ καλοστημένο στούντιο, με προβολείς και μεγαλοπρεπές background, που μάλλον θύμιζε τηλεπαιχνίδι (για την ακρίβεια, μου θύμισε το «Ποιος θέλει να γίνει εκατομμυριούχος»). Το πάνελ είχε να κάνει με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την πανδημία. Στο clip μιλούσε ο Xie Tao, κοσμήτορας του Beijing Foreign Studies University, ενημερώνοντάς μας για την κινεζική εκδοχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μας έλεγε ότι, όπως οι Αμερικανοί τιμούν την ατομική ελευθερία και είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν 600.000 πολίτες τους γι’ αυτήν, καθώς αυτό τούς επιβάλλει το αξιακό τους σύστημα, έτσι και η Κίνα, η οποία «θέτει ως πρώτη προτεραιότητα την ανθρώπινη ζωή, επέβαλε τη χρήση μάσκας και την ηλεκτρονική παρακολούθηση των μετακινήσεων των Κινέζων, προκειμένου να περιοριστεί η εξάπλωση της πανδημίας».

Πρόκειται για παράδειγμα αριστοτεχνικής προπαγάνδας. Ο Κινέζος σχολιαστής παραπλανά όταν λέει ότι στις ΗΠΑ θυσιάστηκαν 600.000 πολίτες λόγω της πίστης στην ατομική ελευθερία — λες και αυτό είναι το τίμημα της ελευθερίας. Υπονοεί, εκ του πονηρού, ότι δεν υπάρχουν μηχανισμοί στις Δυτικές κοινωνίες για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών και ότι οι παρόμοιοι μηχανισμοί, επειδή περιστέλλουν τις ανθρώπινες ελευθερίες, είναι προσωρινά οχήματα κρατικής πολιτικής — σε αντίθεση με την Κίνα, στην οποία είναι μόνιμα εργαλεία κρατικής καταστολής. Παραπλανά επίσης γιατί η επίσημη γραμμή της ομοσπονδιακής κυβέρνησης των ΗΠΑ δεν ήταν ποτέ κατά της χρήσης της μάσκας. Παραπλανά, γιατί δεν αναφέρει τις παράπλευρες απώλειες της πολιτικής της Κίνας, αυτής που στο όνομα της προτεραιότητας στην ανθρώπινη ζωή είχε κλείσει κόσμο στα σπίτια του με τη συνδρομή του στρατού — σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα χωρίς να ξέρουν οι πολίτες πότε και από πού θα μπορούσαν να προμηθευτούν τρόφιμα. Τέλος, δεν αναφέρει ότι στη Δύση έχουμε μηχανισμούς —όπως οι εκλογές!— για τη διόρθωση των κακώς κειμένων. Στις Δυτικές κοινωνίες δεχόμαστε τα πολιτικά σφάλματα και κρινόμαστε από το πώς στέκεται η πολιτεία στο ύψος των περιστάσεων και από το πώς διορθώνει τα κακώς κείμενα. Η διαφορά εδώ δεν θα μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρη: οι ΗΠΑ εξέλεξαν τον Biden· οι Κινέζοι μέχρι σήμερα αρνούνται ότι η προέλευση του ιού ήταν η Κίνα και κάνουν διεθνή προπαγάνδα περί του αντιθέτου. Τέλος, και ακόμα πιο εξοργιστικό, ο σχολιαστής παρέλειψε να αναφέρει τον ρόλο που παίζουν οι «τεχνολογίες παρακολούθησης» στην Κίνα: είναι αυτές ακριβώς που χρησιμοποιούνται στα ανοιχτά στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ουιγούρων και που παρακολουθούν μεγάλα τμήματα του κινεζικού πληθυσμού.

Η σκουληκότρυπα, όμως, δεν τελείωσε εκεί. Το επόμενο βίντεο, στο ίδιο κανάλι, με πήγε σε ένα ειδησεογραφικό στούντιο άριστα στημένο, με τον παρουσιαστή, σε άπταιστα αγγλικά, να κάνει την εισαγωγή σε ένα θέμα του δελτίου σχετικά με κάποιους ακραίους ιμάμηδες στη Δανία που στρατολογούν μέλη συμμοριών, μουσουλμάνους, με σκοπό να τους κατευθύνουν σε πολιτικές δραστηριότητες σχετικές με το Ισλάμ, και —μεταξύ άλλων— στην εφαρμογή της Σαρία στις κοινότητές τους. Το σκεπτικό είναι διπλό: οι νέοι ως φτωχοί είναι εύκολα χειραγωγήσιμοι, ενώ ως μέλη συμμοριών κινούνται ήδη άνετα μέσα σε αυτές τις κοινότητες. Το ρεπορτάζ φαίνεται ακριβές, γιατί ο δημοσιογράφος παίρνει συνεντεύξεις από την αστυνομία και από μέλη ανθρωπιστικών οργανώσεων, άλλα και από κατοίκους που επιβεβαιώνουν το γεγονός. Το πρόβλημα όμως με το ρεπορτάζ είναι άλλο: η θεματολογία είναι επιλεγμένη, γιατί ξεπλένει την αντιμετώπιση που επιφυλάσσουν στους —μουσουλμάνους— Ουιγούρους οι Κινέζοι, με την ηλεκτρονική παρακολούθηση και γενικώς την «προτεραιότητα στην ανθρώπινη ζωή» που εξαίρει ο ομιλητής της πρώτης εκπομπής. Παραλείπεται φυσικά από το ρεπορτάζ ότι στη Δανία οι εξτρεμιστές μπορούν να καταφεύγουν σε τέτοιες δράσεις, κάνοντας χρήση των δημοκρατικών δικαιωμάτων που —ορθώς— η δανική κυβέρνηση τους αναγνωρίζει ως μίνιμουμ. Δικαιώματα που το ΚΚΚ, όχι μόνο καταπατά ως επίσημη κρατική πολιτική, αλλά τα θεωρεί και επικίνδυνα για την επιβίωσή του.

Στο επόμενο βίντεο, μεταφερόμαστε στο επίσημο κανάλι της τουρκικής προπαγάνδας, το TRT. Εδώ η θεματολογία είναι ακόμη πιο εξόφθαλμα προπαγανδιστική. Το πρώτο βίντεο που βλέπω, με τον τίτλο «Οι Γενοκτονίες της Ευρώπης» («Europe’s Genocides»), περιηγείται στις θηριωδίες των Άγγλων και των Γάλλων κατά το αποικιοκρατικό τους παρελθόν, συνεχίζει με τα πογκρόμ των Ρώσων στην Ανατολική Ευρώπη, ενώ κάνει αναφορές και στη Βοσνία. Περιέργως, στη ναζιστική Γερμανία και στο Ολοκαύτωμα αφιερώνονται 20 όλα κι όλα δευτερόλεπτα στο διάρκειας τεσσεράμισι λεπτών βίντεο.

Ότι η Ευρώπη έχει κάνει σφαγές και θηριωδίες, είναι γνωστό. Οι Γερμανοί μαθαίνουν στα έντεκά τους χρόνια ότι ήταν οι κακοί της ιστορίας, ενώ οι ευρωπαϊκές αμαρτίες είναι καταγεγραμμένες πρώτα από όλα από τους ίδιους τους Ευρωπαίους και είναι επίσημα και θεσμικά αναγνωρισμένες από όλους τους ευρωπαϊκούς φορείς. Στη βάση του, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα αποσκοπεί στην αποφυγή των αμαρτιών αυτών στο μέλλον — αυτή είναι η έμπρακτη πολιτική αναγνώριση του παρελθόντος της Ευρώπης. Αναρωτιέται κανείς, όμως, πού είναι η ευαισθησία της Τουρκίας για τις δικές της θηριωδίες, και γιατί στο βίντεο δεν αναφέρεται η πρώτη καταγεγραμμένη γενοκτονία του 20ού αιώνα: αυτή των Αρμενίων, που η Τουρκία εξακολουθεί να μην αναγνωρίζει.

Η υπόλοιπη θεματική του καναλιού είναι διαφωτιστική ως προς αυτό το ερώτημα. Αποκλειστικά θέματα είναι η βία κατά μουσουλμάνων στην Ευρώπη, κομμένοι και ραμμένοι ξυλοδαρμοί μεταναστών από την αστυνομία (χωρίς ποτέ να παρουσιάζεται τι οδήγησε στη σύλληψή τους), γενοκτονίες, η ιστορία του γαλλικού φασισμού (!), πολλαπλά θέματα που στοχοποιούν τον ίδιο τον Μακρόν και άλλα πολλά. Αυτό που καθιστά την τουρκική κριτική (βλ. προπαγάνδα) προβληματική δεν είναι απαραίτητα η αφήγηση των γεγονότων, μολονότι είναι και αυτή διάτρητη. Είναι η υποκρισία της, γιατί, όπως και οι Κινέζοι, οι Τούρκοι κατηγορούν τους Δυτικούς για παραβίαση δικαιωμάτων τα οποία οι ίδιοι δεν αναγνωρίζουν στους υπηκόους τους. (Η χρήση της λέξης υπήκοος, εδώ, είναι σκόπιμη, γιατί ο «πολίτης» προϋποθέτει δημοκρατικό καθεστώς). Είναι εξόχως προκλητικό στην Τουρκία του Ερντογάν να μιλά κανείς για ευρωπαϊκό φασισμό.

Όμως προκύπτει και ένα μεγαλύτερο θέμα, που αφορά το μιντιακό περιβάλλον συνολικά. Είναι φανερό ότι χώρες με αντίθετα συμφέροντα και διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις από αυτές της Ευρώπης κάνουν χρήση θεμάτων που διαιρούν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, με τη φενάκη της αντικειμενικής ενημέρωσης. Ο σκοπός τους μεταξύ άλλων είναι να διαιρέσουν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και να συσκοτίσουν τον δημόσιο διάλογο, εκμεταλλευόμενοι μειονοτικά θέματα και θέματα βασικών ελευθεριών. Το πρόβλημα που αναδεικνύει η ως άνω θεματολογία είναι χαρακτηριστικό: σε βασικά θέματα, όπως αυτά των δημοκρατικών ελευθεριών και του μεταναστευτικού, Κίνα και Τουρκία παρουσιάζουν πτυχές της κοινωνικής ζωής της Δύσης, όχι στο όνομα της ενημέρωσης, αλλά στο όνομα της προώθησης κρατικής εξωτερικής πολιτικής. Η πλοήγηση σε ένα τέτοιο μιντιακό περιβάλλοντος είναι ιδιαίτερα δύσκολη, έως ακατόρθωτη. Γιατί μπορεί ένα ρεπορτάζ να είναι σωστό για τους λάθος λόγους, αν προσμετρήσει κάνεις τα συμφραζόμενα. Και μπορεί ένα δεύτερο ρεπορτάζ άλλης χώρας για το ίδιο θέμα να είναι ανακριβές στην αντίθετη κατεύθυνση. Από την άλλη, ενδέχεται να δει κανείς και τα δύο, την ίδια μέρα — στην περίπτωση αυτή, θα έχει καταναλώσει προπαγάνδα για βασικά θέματα του Δυτικού δημόσιου βίου από ανταγωνιστικά προς την ύπαρξη της Δύσης μέσα, και πολλές φορές εν αγνοία του.

Χωρίς κοινή ειδησεογραφική δεοντολογία ο βομβαρδισμός με τέτοιου είδους ενημέρωση μπορεί να οδηγήσει σε πλήρη σύγχυση. Αυτό είναι μείζον πρόβλημα, γιατί τα ΜΜΕ είναι το νευρικό σύστημα της δημοκρατίας. Το άλλο πρόβλημα είναι ότι κοινή δεοντολογία με αυτές τις χώρες δεν μπορεί να υπάρξει. Και αυτό καθιστά την αντιμετώπισή του αντικείμενο της Ευρωπαϊκής Εξωτερικής Πολιτικής.