Είναι οι εξετάσεις το παν;

Πρεμιέρα των πανελλήνιων εξετάσεων σήμερα και παρατηρώ τις αντιδράσεις γονιών, φίλων, συγγενών των εξεταζόμενων. Άγχος, αγωνία, ευχές, αναμνήσεις από τις δικές τους εξετάσεις και όλα αυτά στο φόντο μιας a priori παρηγορητικής διάθεσης. «Οι εξετάσεις δεν είναι και το τέλος του κόσμου», «Η ζωή δεν κρίνεται από την εισαγωγή σε μια σχολή», «Νέος είναι θα βρει το δρόμο του», και άλλα τέτοια κλισέ, ενώ η παράλληλη πραγματικότητα φωνάζει δυνατά πως οι πανελλήνιες είναι σημαντικό ορόσημο στη ζωή του Έλληνα μαθητή.

Μια ολόκληρη βιομηχανία εκπαίδευσης έχει στηθεί γύρω από τις πανελλήνιες εξετάσεις, ένα μύθευμα γύρω από το «χαρτί», το οποίο καλό είναι να το έχει κανείς, μια στρέβλωση που θέλει το επάγγελμα να εξαρτάται απόλυτα από τις σπουδές, μια οικογενειακή προβολή και προσδοκία που χτίζεται πάνω στο παιδί, μια προδιαγεγραμμένη πορεία για πτυχίο, μεταπτυχιακό, διδακτορικό που στέκεται σαν φορτίο στην πλάτη ενός έφηβου. Και όλα αυτά κυρίως εν αγνοία μας.

Προσπαθώ να συνδέσω τα παραπάνω με τη φράση του Συντάγματος που λέει: «H παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες».

Σημειώνω τις λέξει ηθική και πνευματική, και ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες. Αναρωτιέμαι κατά πόσο μια εκπαιδευτική διαδικασία, μονοδιάστατα προσανατολισμένη στις εξετάσεις, μπορεί να τροφοδοτήσει την ηθική συγκρότηση και την πνευματική ανάπτυξη και πώς μπορεί να καλλιεργήσει την ελευθερία και την υπευθυνότητα. Δυστυχώς το ίδιο το κράτος που φέρει με βάση το Σύνταγμα αυτή την αποστολή, φέρει και την ευθύνη για τη στρέβλωση της έννοιας της εκπαίδευσης.

Οι μαθητές δικαιούνται μια ανοιχτή παιδεία, με πρωταρχικό στόχο τη δική τους ανάπτυξη και εξέλιξη, με ερεθίσματα που οδηγούν σε μια καλά δομημένη, δίκαιη και ελεύθερη κοινωνία, με συμμετοχικότητα και δημιουργικότητα. Αντ’ αυτών, λαμβάνουν μια παιδεία μορφοποιημένη στο να εξυπηρετεί την απόκτηση καλών βαθμών, και δη στο τέλος. Μια διαδικασία που ξεκινά από την πρώτη δημοτικού και που ολοκληρώνεται στην τρίτη λυκείου, που τα βασικά της χαρακτηριστικά είναι η αποστήθιση, η μασημένη γνώση, ο ανταγωνισμός, το άγχος, η αξιολόγηση μόνο συγκεκριμένων πληροφοριών και γνώσεων. Οι μαθητές μαθαίνουν από νωρίς πως οι εξετάσεις είναι η ουσία και όχι η πορεία προς τις εξετάσεις.

Είναι δυνατόν λοιπόν να λέμε πως δεν έχουν σημασία οι πανελλήνιες; Όχι, δεν είναι. Γιατί μαθαίνουμε στους μαθητές πως ο βαθμός, δηλαδή η γραπτή εξέταση, είναι το αποδεικτικό μιας διαδικασίας δώδεκα χρόνων. Δώδεκα χρόνια που εξοφλούνται με την εισαγωγή ή μη σε μια σχολή. Δώδεκα χρόνια τυφλής μάθησης, χωρίς καμία σύνδεση του σχολείου με το εξωτερικό περιβάλλον. Γιατί η μόνη σύνδεση είναι εντέλει οι εξετάσεις στο τέλος.

Ο μαθητής βιώνει αυτό το άγχος σταθερά για δώδεκα χρόνια, το ενσωματώνει στη μαθησιακή του ικανότητα, το μετατρέπει σε φιλοδοξία για να το καμουφλάρει, το κάνει βαθμοθηρία για να το ησυχάζει. Όμως αδυνατεί να μετατραπεί σε υπεύθυνο και ελεύθερο πολίτη, γιατί η εκπαιδευτική διαδικασία τον κρατά δέσμιο των βαθμών και των εξετάσεων. Η ελευθερία και η υπευθυνότητα δεν κατακτώνται μεμιάς όταν βγει από το λύκειο. Έτσι τελεολογικά μεταφέρει αυτή την εξάρτηση από τις εξετάσεις και στο πανεπιστήμιο — και ο κύκλος δεν σπάει εύκολα.

Το εκπαιδευτικό σύστημα δεν μαθαίνει στον μαθητή να διαχειρίζεται το άγχος του, δεν μιλάει για τις αποτυχίες —απεναντίας, τις αποστρέφεται—, δεν ενισχύει την ατομική πρωτοβουλία και τη φαντασία. Δομεί σταθερές σχέσεις πτυχίου-επαγγέλματος, επιβάλλει έναν μονόδρομο στις επιλογές και απαιτεί από έναν έφηβο να εξαργυρώσει το μέλλον του σε ένα παρόν γεμάτο άγχος. Για ηθική διάπλαση δεν γίνεται καν λόγος, δεν υπάρχει εξάλλου χρόνος για τέτοιες πολυτέλειες όταν οι εξετάσεις κοντεύουν. Η ατομική υπευθυνότητα γίνεται οικογενειακό ζήτημα, καθώς οι γονείς αναλαμβάνουν τον ρόλο του επόπτη σε αυτή τη διαδικασία, ελέγχοντας «αν διαβάζει το παιδί».

Δεν θα καταλήξω σε ευχολόγια: να αλλάξει το εκπαιδευτικό σύστημα, να εξυγιανθεί και άλλα παρόμοια συμπεράσματα… Θα ήμουν ευτυχής αν έβλεπα τους μαθητές να αλλάζουν, να κάνουν τη δική τους επανάσταση, να ζητούν έναν πιο όμορφο τρόπο να οργανώσουν και να ονειρευτούν τη ζωή τους. Θα ήμουν ευτυχής αν έβλεπα τους γονείς να αποσύρονται από την υπερπροσπάθεια να μπει το παιδί τους στο πανεπιστήμιο. Έτσι θα ερχόταν η πολιτική αλλαγή. Η πολιτεία θα αλλάξει όταν η κοινωνία θα ζητήσει ένα ανοιχτό εκπαιδευτικό σύστημα. Μέχρι τότε, θα παλινδρομούμε ανάμεσα στο παραλυτικό άγχος των εξετάσεων και στην παρηγορητική σκέψη πως οι εξετάσεις δεν είναι το παν.