Ένα μανιφέστο από το παρελθόν

Τις τελευταίες μέρες πολλοί κατέφυγαν στο βιβλίο «Η Πανούκλα» του Αλμπερ Καμύ, για ευνόητους λόγους. Ωστόσο, αυτήν την εβδομάδα εγώ έτυχε να διαβάσω, και θα συνιστούσα ανεπιφύλακτα, ένα άλλο βιβλίο του: «Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού» (Εκδόσεις Πατάκη, 2014). Ο κορμός του βιβλίου είναι μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης του Καμύ με κορυφαίους Έλληνες διανοούμενους που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1955, υπό την προεδρία του καθηγητή ψυχιατρικής Άγγελου Κατακουζηνού. Την έκδοση, που περιλαμβάνει αρχειακό υλικό από το Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού, επιμελήθηκε η Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου∙ ένας άνθρωπος που, εδώ και πολλά χρόνια, δουλεύει ακάματα και αφιλοκερδώς, συντηρώντας το Αρχείο Κατακουζηνού, έχοντας μετατρέψει την Οικία Κατακουζηνού στην Πλατεία Συντάγματος σε πολύτιμο πυρήνα ιστορίας και πολιτισμού.

Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, όταν πρωτοέπιασα το βιβλίο στα χέρια μου αναρωτήθηκα: τι μπορεί να έχει να μας προσφέρει ένας τόσο μικρός τόμος (το βιβλίο είναι σχεδόν μέγεθος τσέπης και ο κορμός της συζήτησης δεν ξεπερνάει τις 100 σελίδες); Τι μπορεί να έχει να μας προσφέρει, εν μέσω πολλαπλών κρίσεων και μιας παγκόσμιας πανδημίας που μας βάζει για τα καλά στον 21^ο αιώνα, μια συζήτηση που έγινε το 1955; Πόσο κοινή μπορεί να είναι η γλώσσα και οι προβληματισμοί των καθημερινών ανθρώπων τού σήμερα με τη συζήτηση ιερών τεράτων του πνεύματος και των γραμμάτων μιας άλλης εποχής – πριν καν τις κοσμογονικές αλλαγές της δεκαετίας του ’60 (για να μην αναφερθούμε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου);

Κι όμως, αυτό το μικρό βιβλιαράκι με έκανε σχεδόν αμέσως να καταπιώ τη συγκατάβασή μου. Αρχίζοντας να υπογραμμίζω κάποιες φράσεις που θεωρούσα ότι είναι ιδιαιτέρως επίκαιρες σήμερα, κατέληξα να υπογραμμίζω ολόκληρες σελίδες. Δεν είναι μόνο ότι οι προβληματισμοί και τα ερωτήματα που τίθενται από τους ομιλητές (Παπανούτσος, Τσάτσος, Θεοτοκάς, Βεγλερής κ.ά.) είναι ακριβώς τα ίδια με αυτά που μας απασχολούν σήμερα: Ποια είναι τα ειδοποιά στοιχεία του Δυτικού πολιτισμού; Ποιος είναι ο ρόλος και τα όρια της καρτεσιανής λογικής και της τεχνολογίας; Πώς εξισορροπείς τον ορθολογισμό με τον ουμανισμό; Μπορούν οι υπάρχουσες ιδεολογίες να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε και να διαχειριστούμε τον σημερινό κόσμο; Ποια προβλήματα αντιμετωπίζει η Ευρώπη και ποιος ο ρόλος του ελληνικού «μέτρου», του πλουραλισμού, της αλληλεγγύης; Γιατί είναι απαραίτητη και πόσο εφικτή είναι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση;

Δεν είναι μόνο ότι οι απαντήσεις του Καμύ εντυπωσιάζουν με την καθαρότητα της σκέψης του, με την ευγένεια και την ταπεινότητά του. Δεν είναι μόνο η μεστότητα της σκέψης που σημαίνει ότι στη συζήτηση αυτή δεν υπάρχει τίποτε περιττό. Είναι η ίδια η αμεσότητα και η απλότητα του λόγου που χρησιμοποιούν όλοι αυτοί οι σημαντικοί άνθρωποι που ενώνει το τότε με το τώρα. Η συζήτηση αυτή σπάει τον γύψο με τον οποίο περιβάλλει ο χρόνος και ο μύθος ανθρώπους επιφανείς (ο Καμύ δεν είναι πλέον μόνο ένας εξαιρετικός συγγραφέας, αλλά ένας σελέμπριτι σαν τον Τζέιμς Ντιν ή την Νταϊάνα∙ poster boy εφήβων όλων των ηλικιών, ένα ίνδαλμα/αντικείμενο στο οποίο προβάλλουμε ό,τι θέλουμε, με κίνδυνο ο ίδιος συχνά να χάνει την ανθρώπινη υπόστασή του). Δημιουργεί μια εγγύτητα που μας ξανασυστήνει τους ανθρώπους αυτούς.

Και πάλι, όμως, ο ενθουσιασμός μου για τη φόρμα εκτρέπει την προσοχή μας από αυτό που μετράει: την ουσία. Και η ουσία της συζήτησης που μας αφορά σήμερα, το 2020 και το 2021, είναι τα περιθώρια δράσης του ατόμου – όλων μας.

Είναι πιο βιώσιμο το αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης της Κίνας –η οποία τώρα μαθαίνουμε ότι μάλλον έκρυψε τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων του κορωνοϊού– ή το ανοιχτό μοντέλο διακυβέρνησης της Δύσης;

«Ειλικρινά, όμως, πιστεύω ότι τα μειονεκτήματα των Αυτοκρατοριών και των ομοιογενών ηπείρων μπορούν να είναι τουλάχιστον το ίδιο σημαντικά, σε ό,τι αφορά τη μελλοντική τους ανάπτυξη, με τα μειονεκτήματα της ποικιλομορφίας για την Ευρώπη. Νομίζω, για παράδειγμα, ότι, αν η υλική δύναμη στηρίζεται σήμερα στην επιστημονική έρευνα, αυτή δεν θα είναι αληθινά αποδεικτική, αποτελεσματική και παραγωγική μακρόχρονα, παρά μόνο σε ένα κλίμα ελευθερίας» (σελ. 139).

Ποιο είναι το νόημα και ποια είναι τα όρια της ελευθερίας; Πώς σχετίζεται η ελευθερία με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις μας ως πολίτες; (Μια ερώτηση πικρά επίκαιρη τη στιγμή που συζητάμε για τον υποχρεωτικό εγκλεισμό).

«Θα προσθέσω σε τούτη την κοινοτοπία ότι [η ελευθερία] δεν υφίσταται και δεν έχει μήτε νόημα μήτε περιεχόμενο, παρά μόνον εφόσον ορίζεται από την ελευθερία των άλλων. Μια ελευθερία που θα περιλάμβανε μόνο δικαιώματα, δεν θα ήταν ελευθερία, θα ήταν παντοδυναμία, τυρρανία» (σελ. 161).

Οι ομιλητές χρησιμοποιούν τον όρο «κοινωνική δικαιοσύνη», ο οποίος τώρα λοιδορείται ως χιπστερική εφεύρεση ευαίσθητων μιλένιαλς, και τον αναδεικνύουν ως ένα απο τα πιο θεμελιώδη συστατικά του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αποκαλύπτουν, εμμέσως, τον σεβασμό/φόβο τους για την ανεξέλεγκτη εξέλιξη της τεχνολογίας και τα ηθικά διλήμματα που δημιουργεί. Κυρίως, όμως, ο Καμύ θέτει ένα συγκλονιστικά απλό ερώτημα: θέλουμε να επιβιώσουμε;

«Το αληθινό πρόβλημα είναι να ξέρουμε αν θέλουμε να επιβιώσουμε ως πολιτισμός. Και η θέληση αυτή δεν είναι αναγκαστικά λογική. Αν λέω ότι θέλω να συνεχίσω να ζω, δεν το κάνω επειδή γνωρίζω απολύτως αυτό που είμαι, αλλά γιατί έχω ένα εξαιρετικά έντονο και εξαιρετικά οξύ αίσθημα τού τι είμαι ως ύπαρξη και γιατί επιθυμώ να συνεχίσω να υπάρχω. Άρα, δεν προηγείται η λογική, αλλά το ένστικτο της ζωής. Ε, λοιπόν, αν οι νέοι σήμερα στη Δύση δεν έχουν αυτό το ένστικτο της ζωής, πρέπει να το ξαναβρούν γιατί εδώ έγκειται το πρόβλημα. Και θα το ξαναβρούν, νομίζω, όχι με το να εμπιστευτούν άτομα που θα τους πουν, με τη σειρά τους, τι οφείλουν να πιστεύουν και τι οφείλουν να πράττουν. Θα το ξαναβρούν έχοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Εννοώ στην εμπειρία της ζωής και στη δική τους σκέψη» (σελ. 155).

Η κριτική του Καμύ για την αστική Ευρώπη δεν είναι μηδενιστική∙ το εντελώς αντίθετο: στηλιτεύει τον νιχιλισμό και την απάθεια των αστικών τάξεων που αρνούνται να ψηφίσουν (η τραγική ειρωνεία είναι η μετέπειτα εργαλειοποίηση του Καμύ απο τους ίδιους τούς δήθεν επαναστάτες του μηδενισμού) και μας παρέχει ένα παθιασμένο μανιφέστο εμπλοκής και ευθύνης.

Τις τελευταίες μέρες ακούμε πολλές προβλέψεις για το πώς θα αλλάξει ο κόσμος λόγω του κορωνοϊού. Ποιός είναι, όμως, ο ρόλος μας σε όλον αυτόν τον μετασχηματισμό; Είμαστε παθητικοί δέκτες/έρμαια της ιστορίας ή συνδιαμορφωτές της;

«Στην πραγματικότητα, η ισορροπία [δικαιωμάτων και καθηκόντων] είναι μια προσπάθεια κι ένα διαρκές θάρρος∙ η κοινωνία που θα έχει αυτό το θάρρος είναι η σωστή κοινωνία του μέλλοντος» (σελ. 106).

Το «Μέλλον του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού», όπως άλλωστε και όλα τα άλλα βιβλία, εξακολουθεί να είναι διαθέσιμο για ηλεκτρονική παραγγελία και ταχυδρομική αποστολή απο όλα τα μικρά και μεγάλα βιβλιοπωλεία.