Ένας πολύπλευρος άνθρωπος

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ή Λιονάρδος του Βίντζη, όπως τον αναφέρει στις αρχές του 18ου αιώνα ο Παναγιώτης Δοξαράς, είναι γνωστός στο ευρύ κοινό κυρίως για δύο πράγματα: τη Μόνα Λίζα και τα σχέδια πτητικών μηχανών που έφτιαξε. Η μεν Μόνα Λίζα φανερώνει έναν ιδιαίτερα προικισμένο ζωγράφο, τα δε σχέδια των πτητικών μηχανών φανερώνουν ένα ιδιαίτερα ανήσυχο και φιλομαθές πνεύμα. Και τα δύο ισχύουν, αλλά ο Λεονάρντο ήταν κάτι πολύ περισσότερο: ήταν άνθρωπος — που σημαίνει πως ήταν γεμάτος αντιφάσεις.

Ο Λεονάρντο ήταν πολύ ευγενική φύση, σε σημείο που έγινε χορτοφάγος, σε μια εποχή που κάτι τέτοιο ήταν εξαιρετικά σπάνιο, έτσι ώστε να μην προξενεί κακό στα ζώα. Λέγεται, μάλιστα, ότι συχνά πήγαινε στην αγορά, αγόραζε πουλιά (τα οποία ήταν βέβαια μέσα σε κλουβιά) και τα ελευθέρωνε. Αγαπούσε πολύ τα άλογα και τα εκπαίδευε με μεγάλη υπομονή και φροντίδα. Μάζευε μικρά ζώα και έντομα και τα μελετούσε χωρίς να τα βλάπτει, έτσι ώστε οι απεικονίσεις τους να είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στο πρωτότυπο. Επίσης ενδιαφερόταν πολύ για τα φυτά, σε σημείο που τα σκίτσα του και οι περιγραφές του να θυμίζουν περισσότερο επιστημονική έρευνα, παρά τέχνη.

Από την άλλη, δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να εκτελέσει ανατομές σε τριάντα περίπου πτώματα για να μελετήσει το ανθρώπινο σώμα από μέσα και να βελτιώσει την τεχνική του στη ζωγραφική και τη γλυπτική. Επίσης σχεδίασε μεγάλο αριθμό φρικτών πολεμικών μηχανών (ανάμεσά τους και κάτι που έμοιαζε πολύ με άρμα μάχης, τετρακόσια χρόνια πριν την εμφάνισή του στα πεδία των μαχών), παρά το γεγονός ότι έτρεφε μέσα του την ελπίδα ότι η φρίκη του πολέμου θα ανάγκαζε κάποτε τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν αυτή τη βάρβαρη πρακτική.

Ο Λεονάρντο ασχολήθηκε και με την αρχιτεκτονική, αν και περισσότερο σε θεωρητικό επίπεδο. Έφτιαξε φιλόδοξα σχέδια με πελώριους θόλους, τεράστιες σκάλες και πολυεπίπεδους διαδρόμους, καθώς και ένα σχέδιο για μια «ιδανική πόλη». Είναι αμφίβολο, βέβαια, κατά πόσο αυτά τα σχέδια θα μπορούσαν ποτέ να υλοποιηθούν. Περιέργως, τα πήγαινε πολύ καλύτερα στη γεωλογία. Ο Ιταλός βιογράφος του 16ου αιώνα Giorgio Vasari αναφέρει ότι ο Λεονάρντο απασχολούσε συχνά τον νου του με σχέδια για ολική αφαίρεση βουνών ή για διάτρησή τους με σήραγγες που θα συνέδεαν τη μια πεδιάδα με την επόμενη. Ήταν από τους πρώτους ανθρώπους που αναγνώρισαν ότι τα απολιθώματα ήταν απομεινάρια νεκρών οργανισμών, ότι τα ποτάμια διέβρωναν τους βράχους και μετέφεραν ιζήματα στη θάλασσα, και ότι τα διάφορα στρώματα εδάφους σχηματίστηκαν το καθένα σε διαφορετική εποχή.

Παρόλο που δεν απέκτησε επίσημη μόρφωση, το ταλέντο του Λεονάρντο ξεχείλιζε. Η ακρίβεια με την οποία ζωγράφιζε πέτρες, ζώα και φυτά ήταν απαράμιλλη. Το μάτι του είχε σχεδόν υπερφυσικές ικανότητες, κατά το ότι κατέγραφε κινήσεις τόσο γρήγορες, που τα μάτια των άλλων δεν αντιλαμβάνονταν καν. Όταν απεικόνιζε νερό σε κίνηση, απομόνωνε στιγμιότυπα που η ακρίβειά τους επιβεβαιώθηκε αιώνες αργότερα, με την εξέλιξη της φωτογραφίας. Και η ακρίβεια του ματιού συνοδευόταν από ανάλογη ακρίβεια του χεριού. Λέγεται πως, όταν πια είχε αποκτήσει φήμη σε ολόκληρη την Ιταλία, ταξιδεύοντας έφτασε κάποτε στα περίχωρα μιας μικρής πόλης, αργά τη νύχτα. Στο τείχος της πόλης καθόταν ένας φρουρός, που αρνήθηκε να του ανοίξει την πύλη. Ο Λεονάρντο τού είπε ποιος ήταν, αλλά ο φρουρός δεν τον πίστεψε και έβαλε τα γέλια. Τότε ο Λεονάρντο μάζεψε από κάτω μια μυτερή πέτρα και μέσα σε δευτερόλεπτα σχημάτισε στο χώμα έναν σχεδόν τέλειο κύκλο, χωρίς να χρησιμοποιήσει κανένα όργανο και χωρίς να χρειαστεί να κάνει καμιά διόρθωση. Ο φρουρός, βλέποντας τη δεξιοτεχνία του αγνώστου, αποφάσισε πως μόνο ο Λεονάρντο θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο, και έτσι του επέτρεψε να μπει στην πόλη. Αλλά και η μνήμη του ήταν εκπληκτική. Συνήθιζε, όποτε εντόπιζε κάποιον άνθρωπο με μορφή που του κινούσε την περιέργεια, να τον ακολουθεί μέσα στα στενά της πόλης για πολλή ώρα, και μετά να πηγαίνει στο εργαστήριό του και να τον ζωγραφίζει από μνήμης σαν να τον είχε μπροστά του.

Ο Λεονάρντο άφησε πάρα πολλά ημιτελή έργα και σκίτσα, και ίσως γι’ αυτό να ευθύνεται η πολυπραγμοσύνη του, που δεν τον άφηνε να επικεντρώνεται σε κάτι για πολύ. Δεν ξέρω κατά πόσο τον πτοούσε αυτό, ούτε κατά πόσο τον απογοήτευε το γεγονός ότι οι φονικές πολεμικές μηχανές του, όπως και οι πτητικές συσκευές του αλλά και τα αρχιτεκτονικά του σχέδια, μάλλον δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Υποθέτω πως όχι. Ο Λεονάρντο ήταν ένα πνεύμα αφοσιωμένο στη μελέτη, και σε αυτό ήταν απολύτως επιτυχημένος. Όσο για τα έργα του που κατάφερε να τελειώσει, αυτά μιλούν από μόνα τους. Δεν είναι τυχαίο ότι πέντε ολόκληρους αιώνες αργότερα παραμένει ένας από τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες στην ιστορία του ανθρώπου.

ΥΓ: Το Σάββατο 9 Απριλίου, στην εκπομπή Vox Antiqua, θα ακούσουμε μουσική από την Ιταλία της εποχής του ντα Βίντσι, και θα διαβάσουμε από το Χρονικό της τέχνης του E.H. Gombrich (μετάφραση Λίνας Κάσδαγλη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) και από το Διά την ζωγραφίαν. Οι πρώτες μεταφράσεις κειμένων τέχνης από τον Παναγιώτη Δοξαρά (επιμέλεια Παναγιώτη Ιωάννου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), το οποίο περιέχει μεταφράσεις κειμένων του Λεονάρντο ντα Βίντσι, του Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι και του Αντρέα Πότσο. Αντίτυπα του δεύτερου βιβλίου θα κληρωθούν στην εκπομπή Alright την Κυριακή το βράδυ, οπότε και θα μιλήσει ο επιμελητής της έκδοσης.

[ Εικονογράφηση: λεπτομέρεια σχεδίου για το χαμένο έργο «Η Λήδα και ο Κύκνος» (1508) ].