Εντός πλαισίου

Ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ είναι πολύ αγαπητός σε πολύ κόσμο: μουσικούς, ακροατές, κριτικούς, ιστορικούς της τέχνης, ακόμα και ανθρώπους που δεν ακούν κλασική μουσική, αλλά έχουν ακούσει να αναφέρεται το όνομά του. Και δικαίως, μια που πρόκειται για σπουδαίο συνθέτη, ο οποίος σίγουρα, αν είχε ζήσει περισσότερο, θα μας είχε προσφέρει πολλά ακόμη σπουδαία έργα. Το πρόβλημα (γιατί πάντα υπάρχει ένα πρόβλημα, έτσι δεν είναι;) είναι πως η αγάπη αυτή έχει γίνει υπερβολική και έχει φτάσει στη θεοποίηση, κάτι που ουσιαστικά μειώνει την αξία του Μότσαρτ ως συνθέτη.

Ας δούμε δύο περιπτώσεις τέτοιας υπερβολής.

Ο γλαφυρότατος Εμίλ Βυλερμόζ, στην Ιστορία της Μουσικής του, αναφέρεται στον Μότσαρτ με χαρακτηρισμούς όπως «θεϊκός», «πλάσμα εκλεκτό» και «μεγαλοφυής», και μάλιστα αποδίδει τον πρόωρο θάνατό του στην «αδηφάγα υπερτροφία» της μεγαλοφυΐας του. Καταφεύγοντας στην ονοματομαντεία (!) λέει πως το πλήρες όνομά του (Ιωάννης Χρυσόστομος Βόλφγκανγκ Γκότλιμπ Μότσαρτ) προμάντευε τη θαυματουργή μουσική ευγλωττία του χάρη στην επιλογή του ονόματος Χρυσόστομος, και πως το Γκότλιμπ (λατινικά Αμαντέους, ελληνικά Θεόφιλος) πρόδιδε πως το παιδί αυτό θα ήταν «ο αγαπημένος των θεών», καθώς και «αγαπημένο παιδί των Μουσών». Κατά τον Βυλερμόζ, η «ενστικτώδης μεγαλοφυΐα» του Μότσαρτ, στην οποία «δεν υπάρχει τίποτε εγκεφαλικό», ξεφεύγει από κάθε προσπάθεια ορισμού. «Ο Μότσαρτ συνέθετε όπως το πουλί τραγουδά», με «Θεία ευκολία στον μουσικό λόγο», και αν η μουσική του δεν είναι εντελώς απαλλαγμένη από τα κλισέ της εποχής του, ευθύνεται «η αυστηρή μουσική ορθοδοξία που του είχε επιβάλει ο πατέρας του».

Πολύ μετά τον Βυλερμόζ, και συγκεκριμένα το 2007, ο σπουδαίος βιολονίστας Λεωνίδας Καβάκος, σε συνέντευξή του, προφανώς επηρεασμένος από το πνεύμα του Βυλερμόζ, λέει τα εξής:

Όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες πάλευαν. Και ο Σούμαν και ο Μπραμς και ο Μπετόβεν… Μόνο ο Μότσαρτ δεν πάλευε, η μουσική γι’ αυτόν ήταν ένα θεϊκό εργαλείο. Στην πορεία του επενέβη λιγότερο ίσως ο ανθρώπινος παράγοντας. Δεν είναι τυχαίο ότι έζησε τόσο λίγο και έγραψε τόσο πολύ. Για μένα ο Μότσαρτ είναι ένας Ιησούς, ή ένας Μέγας Αλέξανδρος. Ήρθε στη γη έχοντας μια αποστολή, την εξετέλεσε και έφυγε.

Προσωπικά, βρίσκω αυτά τα λόγια ιδιαίτερα υποτιμητικά για τον Μότσαρτ, έναν ταλαντούχο άνθρωπο που καλλιέργησε από πολύ νωρίς το ταλέντο του, μελέτησε, μόχθησε πραγματικά, δούλευε ασταμάτητα και αφοσιώθηκε σε αυτό που έκανε, εκμεταλλευόμενος τις ευκολίες του, την εκπληκτική μνήμη του και τη μουσική ευστροφία του, στοιχεία που όμως δεν τον καθιστούν Θείο, ούτε καν μοναδικό, καθώς υπάρχουν πάμπολλοι συνθέτες με παρόμοια χαρακτηριστικά, και κάποιοι μάλιστα υπήρξαν επίσης παιδιά-θαύματα, όπως ο Μπιζέ, ο Σεν-Σανς, ο Λιστ και ο Προκόφιεφ· ούτε και το γεγονός ότι πέθανε νέος, πριν προλάβει να φτάσει στην ωρίμανση, τον καθιστά μοναδικό, καθώς την ίδια μοίρα είχαν και άλλοι σπουδαίοι συνθέτες, όπως ο Πέρσελ και ο Σούμαν. Ο Μότσαρτ δεν ήταν κάτι εκτός τόπου και χρόνου, δεν εμφανίστηκε ξαφνικά από το πουθενά, έγραψε πρωτάκουστα για την εποχή πράγματα και εξαφανίστηκε. Αντίθετα, το ύφος του εντάσσεται απολύτως στην εποχή του, η εξέλιξή του ως συνθέτη είναι φανερή στα έργα του, και έτσι μπορεί όντως να αποτιμηθεί η προσφορά του στην πορεία της μουσικής, μια προσφορά αναμφισβήτητα σημαντική που έδωσε ώθηση προς τα εμπρός, όπως συμβαίνει με κάθε σημαντικό συνθέτη στην ιστορία της μουσικής.

Μια προσφορά που όμως είναι γήινη, ανθρώπινη, εντός πλαισίου.

Κατά τη γνώμη μου, η μεταφυσική θεώρηση της ανθρώπινης δημιουργικότητας είναι εξαιρετικά υποτιμητική για το ανθρώπινο γένος γενικότερα, γιατί υπονοεί πως ο άνθρωπος δεν είναι ικανός να φτιάξει κάτι μεγαλειώδες με τις δικές του δυνάμεις, πως χρειάζεται κάποια έξωθεν (ή άνωθεν) βοήθεια — ενώ η γλυκόπικρη αλήθεια είναι πως οι άνθρωποι πάντοτε ήταν ικανοί και για το καλύτερο και για το χειρότερο.

Πολλές φορές ταυτόχρονα.