Επισκόπηση

Η παρούσα σειρά κειμένων για τον φεμινισμό και την απουσία του ολοκληρώνεται σήμερα. Η επισκόπηση που ακολουθεί αγγίζει τα θέματα που διατρέχουν τη ρητορική του μισογυνισμού και επιβάλλουν την παρουσία του φεμινισμού σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.

Οι ρίζες

Μία από τις πρωταρχικές πηγές της εξάπλωσης του μισογυνισμού είναι τα θρησκευτικά κείμενα. Η Βίβλος τοποθετεί τη γυναίκα μετά τον άντρα, σάρκα από τη σάρκα του και, κατά συνέπεια, εξαρτώμενη από εκείνον. Φυσικά, η Βίβλος δεν είναι ιστορική πηγή — υφίσταται και επιβιώνει, μεταξύ άλλων, ως μία θεμελιώδης και αντιπροσωπευτική χαρτογράφηση της εξέλιξης και διείσδυσης του μισογυνισμού, μια αφορμή και ένα τεκμήριο της πατριαρχίας. Το καθεστώς ανισότητας ανάμεσα στις γυναίκες και τους άντρες δομήθηκε παρά ταύτα με ακρογωνιαίο λίθο το προπατορικό αμάρτημα. Η στοχευμένη κατήχηση καθιστά το γυναικείο φύλο υποδεέστερο, κατηγορώντας το για τη φυσιολογική κατάσταση του κύκλου της ζωής: την τρωτότητα. Η Εύα είναι υπόλογη επειδή προκάλεσε την εξορία από τον Παράδεισο, έναν ιδεατό τόπο όπου ο άνθρωπος αναπαράγεται χωρίς συνουσία και ζει γυμνός αιώνια, απολαμβάνοντας τον κόσμο που δημιούργησε ο Θεός για εκείνον.

Ήταν τόσο έντονη, δε, η εμμονή πολλών λόγιων και μελετητών της Βίβλου για την επιστροφή σε εκείνον τον τόπο, ώστε σκαρφίζονταν ριζοσπαστικές ή απίθανες ερμηνείες των κειμένων. Δείτε το παράδειγμα ενός από τους θεμελιωτές του σχολαστικισμού, του Θωμά Ακινάτη, σημαντικού φιλοσόφου και ιερέα του 13^ου αιώνα μ.Χ., που θέσπισε τη νοοτροπία της έρευνας στη μελέτη των θρησκευτικών κειμένων εμπνευσμένος από την αριστοτελική φιλοσοφία. Και όμως, δεν δίστασε να γράψει σε ένα από τα πιο επιδραστικά θρησκευτικά/φιλοσοφικά κείμενα, το Summa Theologica, ότι η Εύα αποτελεί για τις Γραφές έναν vir occasionatus, έναν πρόωρο-ανολοκλήρωτο-ελαττωματικό άνθρωπο. Ο Ακινάτης υποδαυλίζει τη φωτιά του μεσαιωνικού μισογυνισμού εκλογικεύοντας την ύπαρξή της για τον σκοπό της αναπαραγωγής. Ένας άλλος άντρας θα ήταν περισσότερο κατάλληλος για τον Αδάμ όσον αφορά τη συμβίωση και τη συντροφικότητα, καταλήγει.

Στα εβραϊκά και χριστιανικά κείμενα ο μύθος δεν διαφέρει ιδιαίτερα: ο όφις εξαπατά την Εύα, η Εύα εξαπατά τον Αδάμ, το ζευγάρι διώκεται από την Εδέμ και η αμαρτία βαρύνει την ανθρωπότητα από τη στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι τη λύτρωση του θανάτου. Επίσκοποι, πατριάρχες και λόγιοι σπατάλησαν μελάνι και χαρτί στην ενοχοποίηση της γυναίκας για οτιδήποτε βάζει ο νους — για την εξορία από τον Παράδεισο, για την απομάκρυνση του ανθρώπου από το ενδεχόμενο επιστροφής στον Παράδεισο, για τη λαγνεία και αργότερα για τον καταναλωτισμό-που-αποτελεί-αμαρτία-και-δεν-θα-μας-βάλει-στον-Παράδεισο. Εκεί που ο Μωάμεθ επιβάλλει την πολυγαμία και υπόσχεται τα ουρί του Παραδείσου στη μετά θάνατον ζωή, η Δύση τοποθετεί τη γυναίκα ένα σκαλοπάτι πριν την Κόλαση.

Σε κάθε περίπτωση, η γυναίκα είναι η ρεκλάμα της επιστράτευσης πίσω από μια θρησκευτική παράταξη· το δέλεαρ ή το παράδειγμα προς αποφυγή.

Σημειώσεις για την Ελλάδα και αλλού

1. Πού βρίσκεται ο φεμινισμός στη σύγχρονη Ελλάδα; Οι διακηρύξεις των κομμάτων και οι νομοθεσίες για την εξάλειψη της έμφυλης ανισότητας γίνονται αποσπασματικά στο πλαίσιο του φιλελευθερισμού και της ίσης αντιμετώπισης μέσα στον καπιταλισμό και την Κρίση της τελευταίας δεκαετίας. Δεν παρατηρούμε ηχηρή θεσμική εκπροσώπηση του φεμινιστικού κινήματος μεμονωμένα και εντός των κομματικών δομών του ελληνικού κοινοβουλίου, παρά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις (διεθνείς ημέρες/επέτειοι, ημερίδες, περιστατικά έμφυλων διακρίσεων ή βίας στην επικαιρότητα). Με την ηχώ των κινήσεων του εξωτερικού να φτάνει στα μέρη μας, οι Ελληνίδες σήμερα χρειάζεται να καταφύγουν σε προσωπική αναζήτηση φορέων που μεταφέρουν το μήνυμα του φεμινισμού ή στην αυτοοργάνωση. Η ισότητα των φύλων συνεχίζει να περνά κρίση — μια κρίση που ομογενοποιείται εντός της γενικότερης κοινωνικο-οικονομικής κρίσης και καθίσταται δευτερεύουσα ή αόρατη.
2. Σήμερα είναι αναγκαία η οργανωμένη, συλλογική εκπροσώπηση όλων των εκφάνσεων του φεμινισμού ώστε να επιλέξει η κάθε γυναίκα την ιδεολογία που εκφράζει τη δική της μοναδική κατάσταση και να οργανωθεί μέσα στη συλλογική εμπειρία. Η γυναίκα που γίνεται αντικείμενο πορνογραφίας στα μέσα επικοινωνίας ή στα κοινωνικά μέσα, η γυναίκα που επικρίνεται και αντικειμενοποιείται για τη σεξουαλική της συμπεριφορά, για τις ενδυματολογικές επιλογές και τον τρόπο ζωής της, έχει την ανάγκη μιας ιδεολογικής και θεσμικής υποστήριξης.
3. Από την άλλη, πώς κουνάει το δάχτυλο η κοινωνία-κριτής και τιμωρός κατηγορώντας τις νέες γυναίκες για εμπορευματοποίηση της σεξουαλικότητάς τους στα Μέσα —με τη χρήση προκλητικών φωτογραφιών για συγκέντρωση like, με τη συμμετοχή σε τηλεοπτικά reality show που ζητούν ελαφρύ ρουχισμό και ακόμα ελαφρύτερες αναστολές κ.ο.κ.— όταν δεν έχει προνοήσει για την πολιτική και πολιτιστική τους μόρφωση; Πώς να μην παραγκωνίζεται ο φεμινισμός στο περιθώριο όταν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης δεν προβλέπουν την παραμικρή θέση για την προβολή του; Ιστορικά οι φεμινίστριες κατέφευγαν στα εναλλακτικά μέσα για να επιτύχουν την ενημέρωση, την κινητοποίηση και την αυτοέκφραση, την εξάπλωση του μηνύματος και της παρουσίας του φεμινισμού, όποιου φεμινισμού. Μολονότι όμως κάτι τέτοιο προσέφερε ελευθερία στην έκφραση και στην κριτική των θεσμών που προκάλεσαν αυτή την περιθωριοποίηση, η έλλειψη οικονομικών και τεχνικών μέσων δέσμευε την προοπτική διασποράς του μηνύματος.
4. Στην εισαγωγή αυτής της σειράς έγινε αναφορά στην «παρεξήγηση» που επικρατεί γύρω από τον ορισμό του φεμινισμού. Στη στρεβλή σημασία που αποδίδεται στον πυρήνα της ιδεολογίας και του κινήματος, στην ενστικτώδη απομάκρυνση πολλών από οτιδήποτε σχετίζεται με τον φεμινισμό με το φόβο μη θεωρηθούν… φεμινιστές, διαφορετικοί, να μη βρεθούν έξω από την ασφάλεια της μαζικότητας που ενέπνευσε η πατριαρχία. Είναι η αυτόματη και σπασμωδική αντίδραση στην οποία αναφέρεται η Ροξάν Γκέι στη συλλογή κειμένων Bad Feminist. Το οξύμωρο του να αποκηρύσσεις τον φεμινισμό για να μη θεωρηθείς πολύ διαφορετικός ή πολύ απαιτητικός υποστηρίζοντας και απολαμβάνοντας τα κεκτημένα του. Κατά την Γκέι, είναι δικαίωμα κάθε γυναίκας να μη δηλώνει φεμινίστρια· οι φεμινίστριες όμως θα συνεχίζουν να αγωνίζονται και για τα δικά τους δικαιώματα.
5. Πλησιάζοντας το τέλος της δεύτερης δεκαετίας της «νέας χιλιετίας», κάποια ζητήματα φαίνονται λιγότερο καινούργια και πρωτόγνωρα. Περάσαμε το κατώφλι των ’00s εφοδιασμένοι με την ψευδαίσθηση ενός οικονομικού και ηθικού οπλοστασίου και το είδαμε να διαλύεται στα χέρια μας χρόνο με τον χρόνο. Η παγκοσμιοποίηση, η πολυφωνία, η πτώση καθεστώτων και η ίδρυση νέων ενσταλάζουν μέσα μας διαλλακτικότητα και μετριοπάθεια — ελάχιστα πράγματα είναι όπως τα γνωρίσαμε. Οτιδήποτε επείσακτο δεν χρειάζεται να εμπνέει αισθήματα αποσταθεροποίησης και ανασφάλειας. Στον κόσμο που διαμορφώνεται και θα συνεχίσει να εξελίσσεται, ελάχιστα ωφελεί η πόλωση: η ευημερία του ενός δεν είναι απαραίτητο να συνεπάγεται την παρακμή του άλλου — η ισότητα των φύλων δεν θεμελιώνεται στην ανισότητα κατά των αντρών. Κανένας δεν απειλείται κάνοντας διάλογο σε συνθήκες ρευστότητας αντί σε καθεστώς παγιωμένων στερεοτύπων.

Ο φεμινισμός, έστω και σήμερα, έχει πολλά να μάθει από τις εμπειρίες όλων των γυναικών στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα, σε ολόκληρο τον πλανήτη. Δεν είναι ο τέλεια στρωμένος δρόμος προς την ισότητα, αποτελεί όμως την καλύτερη επιλογή για να φτάσουμε εκεί.

[ Για το παρόν κείμενο χρησίμευσαν στοιχεία από τις εξής πηγές: Kevin Rushby, Paradise, Constable & Robinson 2007· Stephen Greenblatt, The rise and fall of Adam and Eve. The story that created us, Norton 2018· Roxane Gay, Bad Feminist, Harper, 2014· Πρακτικά ημερίδας Εννοιολογήσεις και Πρακτικές του Φεμινισμού. Μεταπολίτευση και μετά, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων 2017· Elke Zobl & Rosa Reitsamer (με τη Stefanie Grunangerl), Feminist media production in Europe: A research report, www.jstor.org 2012. Εικονογράφηση: Senha Vner, World In My Eyes, 2012 (λεπτ.) ].