Χιούμορ εναντίον κομουνισμού

Τα πολιτικά ανέκδοτα αποτελούν μία ιδιαίτερη κατηγορία πολιτικής συμμετοχής. Πάντοτε επίκαιρα, έχουν την ικανότητα να υπονομεύουν με μοναδικό τρόπο κάθε άποψη που διεκδικεί με αδιαμφισβήτητο τρόπο την ορθότητά της. Είναι αυτονόητο πως η διάδοση πολιτικών ανεκδότων δεν είναι πάντοτε εύκολη υπόθεση. Ειδικά σε αυταρχικά πολιτικά περιβάλλοντα, η σατιρική κριτική απέναντι στις δομές της εξουσίας και τους φορείς της αποτελεί διαχρονικά μία εξαιρετικά ριψοκίνδυνη κοινωνική άσκηση που συχνά οδηγεί σε μπελάδες. Πικρό αλλά ιστορικά ακριβές το σχετικό ανέκδοτο σύμφωνα με το οποίο, Τα καλύτερα ανέκδοτα είναι εκείνα με τα οποία εξακολουθείς να γελάς ύστερα από δέκα χρόνια — και μάλιστα γελάς τόσο πολύ, που πρέπει να κρατιέσαι από τις μπάρες στο παράθυρο του κελιού (σελ. 107).

Ωστόσο, και ίσως εξαιτίας αυτού του γεγονότος, τα πολιτικά ανέκδοτα ποτέ δεν έλειψαν στον (ελεγχόμενο) δημόσιο λόγο των αυταρχικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων. Άλλωστε, όπως έχει ειπωθεί, η ειρωνεία είναι το μοναδικό όπλο των ανυπεράσπιστων πολιτών. Οι (θαρραλέοι) φορείς των ανεκδότων μοιάζουν λοιπόν να συμμετέχουν σε μια συνωμοσία που διαπερνά τον σκοτεινό πέπλο της καθεστωτικής σιωπής, διεκδικώντας έναν δημόσιο χώρο απαλλαγμένο από τον τυραννικό έλεγχο. Όπως μας υπενθυμίζει ο Κωστής Παπαγιώργης στο δοκίμιο του Τα Γελαστά Ζώα (Καστανιώτης, 2004), αναφερόμενος στην πολιτική σάτιρα, «το κλίμα της δωρεάν ανομίας […] διεκδικεί αυθαίρετα τις ελευθερίες που στερείται στον τρέχοντα βίο».

Τα πολιτικά ανέκδοτα λοιπόν συνιστούσαν μέρος τής σχεδόν μοναδικής αντιπολιτευτικής κριτικής στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Είναι γνωστή, για παράδειγμα, η διάδοση των «ψιθυριστών ανεκδότων» (Flüsterwitze) στη ναζιστική Γερμανία. Πουθενά, όμως, η προφορική παράδοση των πολιτικής σάτιρας δεν έφτασε τα επίπεδα της κομμουνιστικής ΕΣΣΔ και των παλαιών χωρών του ανατολικού μπλοκ. Σχετική μελέτη μάς πληροφορεί πως στη Ρουμανία τη δεκαετία ’79-’89, διόλου τυχαία μία εποχή αναπόδραστης φθοράς του καθεστώτος, εμφανιζόταν ένα καινούργιο ανέκδοτο ανά 5 ημέρες.

Στην εξαιρετικά πλούσια παράδοση των (αντι)σοβιετικών ανεκδότων, ο ιστορικός και μεταφραστής Γιώργος Τσακνιάς ανθολογεί και επιμελείται 162 ανέκδοτα της σκοτεινής περιόδου πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Στην εκτενή εισαγωγή του, ο Γ. Τσακνιάς, επιχειρώντας να ερμηνεύσει την απίστευτη διάδοση των πολιτικών ανεκδότων, επισημαίνει την προσπάθεια του σοβιετικού καθεστώτος και των δορυφόρων του να ελέγξουν κάθε πτυχή της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των πολιτών καθώς επίσης και την ολοφάνερη αναντιστοιχία ανάμεσα στους ισχυρισμούς του καθεστώτος και τη σκληρή πραγματικότητα που διέψευδε τις καλλιεργούμενες από τους προπαγανδιστικούς μηχανισμούς προσδοκίες. Και οι δύο αυτοί παράγοντες έδιναν συνεχείς και πολύπλευρες λαβές διακωμώδησης του καθεστώτος. Χαρακτηριστικό είναι το γνωστό ανέκδοτο, Το ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ σοσιαλισμού και κομμουνισμού είναι ο αλκοολισμός (σελ. 198).

Στους παραπάνω λόγους θα προσθέταμε ακόμη έναν που συνδέεται με τη φύση των ολοκληρωτικών καθεστώτων, στον πυρήνα της ιδεολογίας των οποίων βρίσκεται πάντοτε μία δογματική θεώρηση της πολιτικής. Πρόκειται για ένα κλειστό και αυτοαναφορικό σύστημα ιδεών (δηλαδή μία ιδεολογία) που δεν επιτρέπει τον παραμικρό χώρο για αμφιβολία και αναστοχασμό, για μία κριτική που προκαλεί ρωγμές στο σαθρό οικοδόμημα του ολοκληρωτισμού. Ο Μίλαν Κούντερα σημείωσε εύστοχα πως, ανάμεσα στην εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και στην πραγματική παρεμβάλλεται μία άβυσσος. Αυτή την άβυσσο αποστρέφονται τα ολοκληρωτικά καθεστώτα γιατί οδηγεί στην οδυνηρή απομάγευση του κόσμου τους. Όσο μάλιστα μεγαλύτερο είναι το ψεύδος του ολοκληρωτισμού, τόσο βαθύτερη είναι η άβυσσος την οποία φωτίζει η σάτιρα.

Στη σημερινή εποχή της έκρηξης του φανατισμού, της μισαλλοδοξίας αλλά και των αυτόκλητων εκφραστών της πολιτικής ορθότητας που συχνά διεκδικούν ρόλο σύγχρονου Ιεροεξεταστή των αντιλήψεων, η σάτιρα ενδύεται μία πρόσθετη κοινωνική χρησιμότητα, καθώς λειτουργεί σαν τεστ, σαν άσκηση με την οποία ξεχωρίζουν οι δογματικοί από τους μετριοπαθείς. Χωρίς να διαθέτουμε στατιστική τεκμηρίωση, νομίζουμε ότι οι αγέλαστοι απαντώνται συχνότερα στις τάξεις των στενόμυαλων και των φανατικών. Γιατί εκεί που χάνεται το γέλιο φυτρώνει ο δογματισμός.

Υπό αυτό το πρίσμα λοιπόν, το μικρό και εξαιρετικά καλαίσθητο βιβλιαράκι των Εκδόσεων Κίχλη ψυχαγωγεί και ταυτόχρονα υπενθυμίζει ότι ο ψίθυρος της ελευθερίας είναι διαρκής και επίμονος και το ανθρώπινο πνεύμα δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να υποδουλωθεί.