Η αληθινή μάχη της Ιστορίας

Ήταν τέτοιες μέρες, Χριστούγεννα του 1558, που ο νεαρός Νεντ Γουίλαρντ επέστρεφε εν μέσω χιονοθύελλας στη γενέτειρά του, το Κίνγκσμπριτζ, για να ανακαλύψει ότι μόλις μέσα σε ένα χρόνο ο κόσμος του είχε πάψει να είναι όπως τον είχε αφήσει. Κι όχι μόνο ο δικός του μικρόκοσμος —ο εσώτερος κύκλος μέσα στους ομόκεντρους κύκλους που απάρτιζαν την οικογένεια, τους φίλους και τους συνεργάτες του— αλλά όλη η πόλη του, η χώρα, ολόκληρη η ήπειρος στην οποία ανήκε. Έπειτα από ένα χρόνο μαθητείας στο αγγλοκρατούμενο Καλαί, ο Νεντ —ο κεντρικός ήρωας και αφηγητής της ιστορίας— φτάνει σε μια πόλη που σπαράσσεται από θρησκευτικό μίσος. Η Αγγλία βρίσκεται σε αναταραχή, ενώ οι αιματηρές συγκρούσεις θέτουν σε δοκιμασία ηθικές αξίες, εμπορικές συμφωνίες, μακρόχρονες φιλίες και νεανικούς έρωτες. Κι ενώ όλη του τη ζωή ο Νεντ προετοιμάζεται και εκπαιδεύεται για να γίνει έμπορος και να αναλάβει τις επαγγελματικές δραστηριότητες της οικογένειας, τα ορμητικά ρεύματα της Ιστορίας τον ξεβράζουν στην πόρτα του σερ Ουίλιαμ Σέσιλ, έμπιστου μυστικοσυμβούλου της νεαρής πριγκίπισσας Ελισάβετ Τιδόρ. Όταν η Ελισάβετ ανεβαίνει στον θρόνο, όλη η Ευρώπη στρέφεται κατά της Αγγλίας. Οι καθολικοί ηγεμόνες και κυρίως ο Φίλιππος της Ισπανίας βλέπουν με καχυποψία και απέχθεια μια ευφυέστατη νεαρή βασίλισσα που κηρύσσει την ανεκτικότητα και την ανεξιθρησκία και δεν αργούν να στραφούν εναντίον της – με πρωτοστάτη, όπως είναι φυσικό, τον ίδιο τον πάπα. Επιπλέον, η Ελισάβετ γνωρίζει ότι η Μαρία της Σκωτίας, που όχι μόνο εποφθαλμιά τον θρόνο της αλλά είναι και υποχείριο της πανίσχυρης οικογένειας των Γκιζ, βρίσκεται στο Παρίσι και τηρεί στάση αναμονής. Έτσι, η διορατική βασίλισσα στήνει το πρώτο δίκτυο μυστικών υπηρεσιών της χώρας για να ενημερώνεται αμέσως για κάθε δολοπλοκία, σχέδιο δολοφονίας, εξέγερση ή σχεδιαζόμενη εισβολή. Και κορυφαίος ανάμεσά τους είναι πλέον ο Νεντ Γουίλαρντ.

Κάπως έτσι θα μπορούσε κανείς ν’ αρχίσει να εξηγεί τι πραγματεύεται αυτό το πολυσέλιδο μυθιστόρημα με τον περίεργο τίτλο «Ένας στύλος φωτιάς». (Και, πρώτα-πρώτα, τι στην ευχή σημαίνει αυτό το «στύλος φωτιάς»; Είναι καν σωστό ως έκφραση;)

Όμως, ναι, τι είναι αυτό το βιβλίο; Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ένα έπος. Ιλιάδα και Οδύσσεια μαζί και λίγο από Όνομα του Ρόδου, και πάλι τίποτε απ’ αυτά. Είναι μάλλον κάτι σαν μια πελώρια ταπισερί, ένα πολύχρωμο υφαντό σαν αυτά που έβρισκε κανείς σε κάθε μεσαιωνικό και αναγεννησιακό πύργο που σεβόταν τον εαυτό του: μια από εκείνες τις πολυπρόσωπες παραστάσεις με τα κεντρικά πρόσωπα —ήρωες, ιππότες, βασιλιάδες και αρχοντικές κυράδες—, τα δευτερεύοντα και κάπως πιο μικρά σε μέγεθος — γελωτοποιούς και μενεστρέλους, υπηρέτες και προδότες, χωρικούς και πολεμιστές... ίσως κι ένα μαύρο σκυλί εκεί κάτω στην άκρη, να μασουλά ένα κόκαλο που έπεσε από το τραπέζι του αφέντη. Και στο βάθος, για φόντο, ένα αινιγματικό τοπίο.

Και στο βιβλίο; Ποια είναι όλα αυτά τα πρόσωπα, ποιος ο ρόλος του καθενός και γιατί βρίσκονται εκεί; Και τι δείχνει το τοπίο;

 Καταρχάς τα πάντα βρίσκονται εκεί γιατί ο συγγραφέας είναι ένας απίστευτος μάστορας της αφήγησης. Ένας σπουδαίος παραμυθάς με το σπάνιο ταλέντο να πλέκει πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα που έχει καταγράψει η Ιστορία (τα οποία, πριν αρχίσει να γράφει, ερευνά εξαντλητικά) με ήρωες, τόπους και συμβάντα της ανεξάντλητης φαντασίας του. Και να το κάνει με τον πιο αληθοφανή, γλαφυρό τρόπο. Άλλωστε, από μόνη της η ιστορική περίοδος στην οποία ξεδιπλώνει το πολυσύνθετο έπος του είναι συγκλονιστική, ένα συναρπαστικό αφήγημα: αιματοβαμμένη, γεμάτη θρησκευτικές συγκρούσεις και πολιτικές έριδες, προσωπικούς ανταγωνισμούς, ίντριγκες, δολοπλοκίες και ανατροπές. Το ίδιο και τα ιστορικά πρόσωπα: οι ηγεμόνες των χωρών της Ευρώπης, οι σφετεριστές ή όσοι εποφθαλμιούν τους θρόνους τους, οι πανίσχυροι και υπερφιλόδοξοι δούκες που μηχανορραφούν ακατάπαυστα, οι καρδινάλιοι με τα αμύθητα πλούτη και την αδιανόητη κοσμική εξουσία, οι μυστικοσύμβουλοι που κινούν τα νήματα της πολιτικής, οι αυλικοί και οι παρατρεχάμενοι που, αν και τυπικά ασήμαντοι, έχουν πρόσβαση στα άδυτα των αδύτων ενός μονάρχη και άρα ουσιαστική δύναμη. Όλοι τους συναντιούνται και πλέκονται αριστοτεχνικά με πρωτεύοντες και δευτερεύοντες ήρωες — είτε αυτοί είναι ραδιούργοι ιερείς, είτε αφοσιωμένοι σωματοφύλακες, είτε μίσθαρνα όργανα, είτε απλοί, καθημερινοί άνθρωποι: έμποροι, τεχνίτες, θαλασσινοί, που με τον ιδρώτα —και συχνά το αίμα τους— λαδώνουν τα γρανάζια της Ιστορίας.

Η αφήγηση ξεδιπλώνεται σε μια εποχή που βρίσκει τις χώρες της Ευρώπης να σπαράσσονται από πολύχρονους εμφύλιους πολέμους με αφορμή τα θρησκευτικά δόγματα. Είναι μια εποχή που οι άνθρωποι καίγονται ακόμα στην πυρά ως αιρετικοί — κι αυτό θα μπορούσε να είναι ένα κλειδί για την ερμηνεία του όρου «στύλος φωτιάς». Ταυτόχρονα είναι και μια εποχή που —τι έκπληξη!— οι χώρες της Ευρώπης πολεμούν μεταξύ τους. Στην Ισπανία η Ιερά Εξέταση έχει τη δύναμη να βασανίζει και να εξοντώνει, και οι επαγγελματικές συντεχνίες να καταδιώκουν και να εκδιώκουν όποιον τολμά να ξεφεύγει από τη νόρμα, ενώ οι στρατολόγοι είναι εκεί για να περιμαζέψουν όσους αναζητούν καλύτερη τύχη: είναι τα ιδανικά πληρώματα για τα καράβια που μεταφέρουν ασήμι από τον Νέο Κόσμο στα θησαυροφυλάκια του βασιλιά Φίλιππου — και όχι μόνο. Στη Σκωτία, η βασίλισσα δεν τολμά να ξεμυτίσει από τα σύνορα για τον φόβο του ξεσηκωμού των φατριών που τηρούν άλλο θρησκευτικό δόγμα. Η Αγγλία πάλι ζει με τον φόβο της Ισπανικής Αρμάδας — κι όταν εντέλει έπειτα από μακρά, εξοντωτική αναμονή οι δύο στόλοι συγκρούονται έξω από το λιμάνι του Πλίμουθ, ο σερ Φράνσις Ντρέικ, αυτός ο κουρσάρος-πειρατής-αντιναύαρχος, παίζει ατάραχος κάτι σαν… μπόουλινγκ στην κορυφή του λόφου της πόλης. Επειδή δεν τον απασχολούν οι στύλοι της φωτιάς που ξερνούν τα κανόνια των βαριών, δυσκίνητων ισπανικών πλοίων· έχει έναν άσο στο μανίκι, έναν άσο γνώριμο και σ’ εμάς: τα μικρά, γοργά, ευκίνητα, θανατηφόρα πυρπολικά! Όσο για τη Γαλλία, αυτή απ’ τη μια μεριά θαμπώνεται από βασιλικούς γάμους γεμάτους λαμπρότητα και χλιδή κι απ’ την άλλη βιώνει τη φρίκη της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου.

Νά, λοιπόν, που ο Στύλος της Φωτιάς είναι παράλληλα μια ιστορία των πόλεων: γιατί, εκτός από τα πρόσωπα, πρωταγωνιστές της είναι και οι πόλεις — το Κίνγκσμπριτζ, το Λονδίνο, το Παρίσι, η Αμβέρσα, η Γενεύη, η Σεβίλη. Όπως, κατά μία έννοια, πρωταγωνιστές είναι και οι δραστηριότητες των ανθρώπων: το εμπόριο, η σιδηρουργία, η ναυπηγική, η τυπογραφία, η υφαντική —αλλά και η κατασκοπία, ο πόλεμος, ο φόνος—, γιατί χωρίς αυτές τίποτα δεν θα μπορούσε να μπει σε κίνηση και να λειτουργήσει. Οι δραστηριότητες των ανθρώπων είναι που προχωρούν την εποχή μπροστά.

Όμως ο συγγραφέας κρατά ιδιαίτερα τιμητικές θέσεις για τις ηρωίδες του. Οι γυναίκες του Φόλετ είναι θαρραλέες, ευφυείς, πεισματάρες. Εφευρετικές, ανθεκτικές και απείθαρχες. Είτε διαπραγματεύονται προκειμένου να στήσουν και να συντηρήσουν επιχειρήσεις, είτε παζαρεύουν αυτό που θεωρείται πολυτιμότερο για μια γυναίκα προκειμένου να σώσουν αυτό που είναι στην πραγματικότητα πολυτιμότερο γι’ αυτές, τη ζωή τους, είτε προσφέρουν στέγη και άσυλο σε διωκόμενους ιερείς, είτε διακινδυνεύουν τυπώνοντας και φυλάγοντας σε μυστικές κρύπτες παράνομα βιβλία. Για όλες τους, αν κάτι πάει στραβά, το τίμημα είναι ο θάνατος. Και τον αψηφούν με παράφορη γενναιότητα. Πολεμούν για τις ιδέες τους με το ίδιο πάθος που ερωτεύονται. (Κι αν ο νεανικός έρωτας του Νεντ για την ατρόμητη Μάρτζερι φαίνεται καταδικασμένος, όλοι οι γενναίοι άνθρωποι δικαιούνται μια δεύτερη ευκαιρία. Σωστά;)

Καθώς η ιστορία ξεδιπλώνεται μέσα από μαιάνδρους και ανατροπές, σαν αεικίνητο, ζωντανό υφαντό που αλλάζει εικόνες μπροστά στα μάτια μας (και ενώ η Ελισάβετ κρατά με νύχια και δόντια τον θρόνο της και τις αρχές της, προστατευμένη από μια μικρή, αφοσιωμένη ομάδα πολυμήχανων κατασκόπων και θαρραλέων μυστικών πρακτόρων), γίνεται φανερό ότι οι πραγματικοί εχθροί —τότε όπως και τώρα— δεν είναι οι αντίπαλες θρησκείες. Η αληθινή μάχη μαίνεται ανάμεσα σ’ εκείνους που πιστεύουν στην ανοχή και τον συμβιβασμό και στους τυράννους που επιδιώκουν να επιβάλουν τις ιδέες τους σε όλους τους άλλους με κάθε κόστος. Από αυτή την οπτική γωνία ιδωμένος, ο «Στύλος της Φωτιάς» είναι ένα βιβλίο επίκαιρο κι ολοζώντανο, κι ας διαδραματίζεται αιώνες πριν.

Και, παρόλο που μια τέτοια επική ιστορία δεν θα μπορούσε παρά να τελειώσει... εκρηκτικά —άλλωστε κάποιος κύριος Γκάι Φοκς έχει τρυπώσει σε ανύποπτο χρόνο ανάμεσα στις γραμμές της—, στην πραγματικότητα ο Mέγας Αφηγητής μάς επιφυλάσσει μια τελευταία ανατροπή, σπάζοντας τα σύνορα του Παλιού Κόσμου και δίνοντάς μας μια φευγαλέα, αστραπιαία σχεδόν, ματιά, στην ύπαρξη ενός Νέου. Και στις προοπτικές του.