Η δύναμη της αφήγησης

Στο πρώτο κείμενό μου εδώ στον ιστότοπο του Αμάγκι, είχα αναφερθεί στη δημιουργική δύναμη του μύθου, εστιάζοντας στην αναγκαιότητά του και στα θετικά του χαρακτηριστικά. Όπως σε όλα τα πράγματα, όμως, υπάρχει και η αρνητική πλευρά.

Παλιά μιλούσαμε για ιδεολογίες, ή για φίλτρα. Τα τελευταία χρόνια οι αγγλόφωνοι χρησιμοποιούν τον όρο «narrative», ο οποίος έχει περάσει και στα ελληνικά, μεταφρασμένος ως «αφήγημα». Κάποιοι βρίσκουν τον όρο ατυχή, και εξοργίζονται με την ολοένα και συχνότερη χρήση του. Εγώ, αντίθετα, τον βρίσκω εξαιρετικά ακριβή και ελπίζω η χρήση του να γενικευτεί. Το αφήγημα, όπως και το λογοτεχνικό αφήγημα, είναι ένας συνεκτικός ιστός που συνδέει διάφορα γεγονότα, πρόσωπα και ιδέες και τα ενώνει σε μια ενιαία δομή, έτσι ώστε να αποκτά το μέγιστο δυνατό νόημα για τον δημιουργό ή τον αποδέκτη. Όταν είναι φτιαγμένο σωστά, είναι διαλλακτικό και ανεκτικό, και αφήνει χώρο για αλλαγή στάσης σε περίπτωση που η οπτική γωνία (πάντα υπάρχει οπτική γωνία) αποδειχτεί ανεπαρκής. Συνηθέστερα, όμως, χάρη στα γνωστά εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης, χρησιμεύει ως ενισχυτικό ήδη παγιωμένων απόψεων, κάπως σαν σφυρί που χτυπά με μανία ένα καρφί ήδη χωμένο εντελώς στον τοίχο. Η δύναμη της αφήγησης είναι τέτοια που μπορεί να κατασκευάσει ολόκληρες κοσμοθεωρίες και να πείσει κατά βάση καλούς ανθρώπους να κάνουν βδελυρές πράξεις, έξυπνους ανθρώπους να πιστεύουν ανοησίες, μορφωμένους ανθρώπους να υιοθετούν ηλίθιες θεωρίες συνωμοσίας, πολιτισμένους ανθρώπους να καταφέρονται ενάντια στον πολιτισμό, θιασώτες του ορθολογισμού να εκφέρουν εντελώς παράλογες απόψεις και (υποτίθεται) υπέρμαχους της κριτικής σκέψης να τσουβαλιάζουν όσους τυχαίνει να έχουν ελαφρώς διαφορετική άποψη από τους ίδιους μέσα σε χαρακτηρισμούς όπως «πρόβατα», «γίδια» και άλλες ονομασίες μελών του ζωικού βασιλείου. Όλα αυτά είναι απόρροια των αφηγημάτων στα οποία έχουν πιστέψει, τα οποία συχνά είναι τουλάχιστον ελλιπή, αν όχι πέρα για πέρα εσφαλμένα στις βασικές παραδοχές τους.

Γι’ αυτό είναι χρήσιμη η αποδόμηση των αφηγημάτων. Έχει ήδη γίνει μια αρχή με την αποδόμηση της ιστορίας, η οποία είναι επίσης αφήγημα, και μάλιστα αφήγημα που δεν προσπαθεί καν να κρύψει τους απώτερους σκοπούς του. Και ακόμα κι εκεί υπάρχει λυσσαλέα αντίσταση από ανθρώπους που, για κάποιο λόγο, έχουν χτίσει ολόκληρη την ταυτότητά τους με βάση αυτό το αφήγημα.

Αλλά δεν αρκεί αυτό. Πρέπει καθημερινά να θέτουμε υπό αμφισβήτηση και να προσπαθούμε να αποδομήσουμε τα επιμέρους αφηγήματα που έχουμε υιοθετήσει εμείς οι ίδιοι, όπως κάνει η επιστήμη, η οποία με τον διαρκή έλεγχο καταφέρνει (παρά τα όποια πρόσκαιρα λάθη της) να έχει μια αργή αλλά σταθερή πορεία προς τα εμπρός. Αυτό, ναι, είναι δείγμα κριτικής σκέψης. Το να αποκαλείς τους άλλους για ψύλλου πήδημα «ζώα», ή να τους θεωρείς εκ προοιμίου βλάκες, κάνοντας (αόριστες ή αλλόκοτα συγκεκριμένες) εκκλήσεις περί αναβάθμισης της παιδείας, είναι ίσως δείγμα αλαζονείας, αλλά σίγουρα δεν είναι καθόλου δείγμα κριτικής σκέψης, ιδίως όταν το αφήγημα που αποδέχεσαι ως αλήθεια σε έχει οδηγήσει σε τραγικά λάθη στην ανάλυση και ερμηνεία των γεγονότων. Και αν η ανάλυση και ερμηνεία των γεγονότων πάσχουν, το όποιο συμπέρασμα δεν μπορεί παρά να πάσχει κι αυτό. Όπως λένε και οι Αγγλοσάξονες, Garbage In – Garbage Out.

Όλοι το παθαίνουμε, κατά καιρούς. Δυστυχώς, και σε αυτό χρειάζεται καθημερινός αγώνας. Δεν υπάρχουν ούτε δεδομένα ούτε αυτονόητα, πλέον. Καιρός να το συνηθίσουμε.