Η γυναίκα σαν Μέδουσα

«Αν μία γυναίκα μιλήσει χωρίς να της έχει δοθεί ο λόγος, τα δόντια της θα σπάσουν με μια πέτρα». Νομικός κώδικας των Σουμέριων ηγεμόνων Ενμετένα και Ουρουκαγκίνα, 2400 π.Χ. (πηγή: The Ascent of Woman, Dr Amanda Foreman, BBC2, 2015).

Η Mary Beard, καθηγήτρια φιλολογίας στο Newnham College, εταίρος της Βρετανικής Ακαδημίας και αντεπιστέλλον μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών, είναι «μορφή» στη Δυτική ακαδημαϊκή κοινότητα, εξαιτίας των ακαδημαϊκών της προσόντων και των συχνών εμφανίσεών της στα Μέσα. Στο βιβλίο της «Γυναίκες και εξουσία», συντεθειμένο από τις δύο διαλέξεις που έδωσε το 2014 και το 2017 στο Βρετανικό Μουσείο υπό την αιγίδα του London Review of Books, αναζητά τις ρίζες των διακρίσεων κατά των γυναικών στη δημόσια σφαίρα και την απόσταση που τις χωρίζει από τα κέντρα εξουσίας και αποφάσεων στη Δυτική κουλτούρα. Η Beard επικεντρώνεται στη σχέση των γυναικών με την εξουσία μέσω του δημόσιου λόγου, στην πρώτη διάλεξη, και της ίδιας της παρουσίας τους στην εξουσία στη δεύτερη, ενώ εντοπίζει την προέλευση των διακρίσεων στην Αρχαία Ελλάδα και τους Ρωμαϊκούς Χρόνους, κάτι που ενισχύει το κύριο επιχείρημα κάθε φεμινιστικού ρεύματος: ότι η πατριαρχία διαιωνίζεται, δεν προκύπτει σε μεμονωμένους τόπους ή νοοτροπίες.

Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Στην πρώτη ομιλία, η ιστορικός θα ερευνήσει τη σχέση της γυναίκας με τον δημόσιο λόγο έως τις μέρες μας, στην πολιτική, στα κοινωνικά μέσα, στον δημόσιο βίο. 

Η πρώτη καταγεγραμμένη φίμωση της φωνής μιας γυναίκας από άντρα βρίσκεται, κατά την Beard, στην Οδύσσεια. Ο έφηβος Τηλέμαχος δίνει εντολή στην Πηνελόπη, η οποία είχε ζητήσει από τον ραψωδό που διασκέδαζε τους μνηστήρες να ξεκινήσει έναν πιο χαρούμενο σκοπό, να ανέβει ξανά στα διαμερίσματά της γιατί ο λόγος —«μύθος» στο πρωτότυπο— ταιριάζει στους άντρες.

Έκτοτε, οι αναφορές τέτοιου τύπου εδραιώνονται, όπως στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, όπου διακωμωδείται η υποθετική ανατροπή του status quo με τις γυναίκες να διοικούν τα κοινά, περιορίζοντας τον δημόσιο λόγο τους στη σεξουαλικότητα και τη στέρηση της πρόσβασης σε αυτή. Στον Οβίδιο και τις Μεταμορφώσεις του, η Ηώ καταδικάζεται σε σιωπή όταν μεταμορφώνεται σε αγελάδα, για να μην εκτεθεί η υπερσεξουαλικότητα του Δία, ενώ η Ηχώ υπάρχει μόνο για να «επαναλαμβάνει» τα λόγια των άλλων.

Τον 1^ο μ.Χ. αιώνα οι γυναίκες που καταγράφονται να συμμετέχουν στα κοινά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είτε παρομοιάζονται με άντρες, αφού το δικαίωμα στον δημόσιο λόγο σηματοδοτούσε την ενηλικίωση των τελευταίων, είτε ο λόγος τους απορρίπτεται σαν «γάβγισμα». Οι εξαιρέσεις όπου ο δημόσιος γυναικείος λόγος προβάλλεται είναι όταν η γυναίκα είναι θύμα ή μάρτυρας, συνήθως πριν τον θάνατό της. Η Beard θυμίζει τις γυναίκες που διακήρυξαν την πίστη τους δημόσια πριν πέσουν στον «λάκκο των λεόντων», καθώς και τις ρωμαϊκές καταγραφές περιστατικών βιασμού γυναικών από βίαιους αξιωματούχους, όπου οι φωνές τους, τελικά, σίγησαν όταν εκείνες αυτοκτόνησαν ή όταν ο βιαστής τούς έκοψε τη γλώσσα. Μία ακόμα περίσταση στην οποία ο δημόσιος λόγος των γυναικών ακούστηκε ήταν την ίδια περίοδο, όταν τους επιβλήθηκε ειδικός φόρος και ορισμένες διαμαρτυρήθηκαν.

Στα Women’s Studies, η πρώτη και κύρια αρχή που μας διδάσκουν είναι ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό». Στην ομιλία της η Beard αναδεικνύει το αμφίδρομο του παραπάνω ισχυρισμού. Οτιδήποτε θεωρείται προσωπικό για μια γυναίκα, από την αυτοδιαχείριση μέχρι την υγεία, καταντά πολιτικό γιατί οι θεσμοί το θέτουν υπό τόσο περιοριστικό έλεγχο, ώστε οι γυναίκες υποχρεώνονται να αρθρώνουν δημόσιο λόγο για να το προασπίσουν. Και, φυσικά, επικρίνονται και λοιδορούνται γι’ αυτό από τους ίδιους θεσμούς.

Κλασικοί και μεταγενέστεροι συγγραφείς θεωρούν απειλή της κοινωνικής και πολιτικής σταθερότητας όχι μόνο τον δημόσιο λόγο των γυναικών αλλά και τη χροιά του. Η βαθιά φωνή χαρακτηρίζει τον ανδρισμό και, κατά συνέπεια, το θάρρος, τη ρώμη και τη δύναμη. Η ψιλή φωνή χαρακτηρίζει τη θηλυκότητα και, συνεκδοχικά, τη δειλία, απειλώντας τη σταθερότητα του κράτους λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης που εμπνέει.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ιωάννης ο (αποκαλούμενος, ας σημειωθεί) Χρυσόστομος, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ζητούσε από το ακροατήριό του να φανταστεί τα εξής: «Μια ολόκληρη κοινότητα είχε προσβληθεί από την ακόλουθη παράξενη ασθένεια: όλοι οι άντρες ξαφνικά αποκτούσαν γυναικεία φωνή, και κανένας αρσενικός —παιδί ή ενήλικας— δεν μπορούσε να πει το οτιδήποτε με αρρενωπό τρόπο. Δεν θα ήταν τρομερό, πιο ανυπόφορο και από πανούκλα κάτι τέτοιο;» [Σ]τα δοκίμιά του, ωστόσο, ο [Χένρι] Τζέιμς αποκαλύπτει ξεκάθαρα τις απόψεις του: έγραψε για τη μολυσματική, μεταδοτική, καταστροφική επίδραση του λόγου των γυναικών, με λέξεις που θα μπορούσαν να προέρχονται από την πένα κάποιου Ρωμαίου συγγραφέα του 2ου αιώνα μ.Χ. (λέξεις που, εν μέρει τουλάχιστον, είχαν αντληθεί από κλασικές πηγές). Υπό την επίδραση των Αμερικανίδων, επέμενε ο Τζέιμς, η γλώσσα κινδυνεύει να γίνει «ένα γενικευμένο μούδιασμα ή μπέρδεμα, ένα άγλωσσο σαλιάρισμα, μουγκρητό ή κλαψούρισμα» και να ηχεί όπως «ο μυκηθμός της αγελάδας, το γκάρισμα του γαϊδάρου, το γάβγισμα του σκύλου».

Το παραπάνω αντανακλά τις πεποιθήσεις του συγγραφέα για το κίνημα των φεμινιστριών, γενικότερα. Άλλωστε, εκείνη την εποχή επαινούνταν οι μελιστάλαχτες φωνές των γυναικών που τραγουδούν σε οικογενειακές συγκεντρώσεις σε αντίθεση με την ένρινη φωνή όσων μιλούν δημόσια.

Μηχανισμοί αυτού του είδους έχουν κληροδοτηθεί πολιτισμικά έως τις μέρες μας, με αποτέλεσμα να μην «ακούμε» τη γυναικεία φωνή όταν ηχεί εκτός της οικιακής σφαίρας.

Πώς αντιμετωπίζουμε αυτό το status quo, αναρωτιέται κανείς. Επιλέγουμε άλλα μέσα προώθησης του γυναικείου λόγου, προσαρμοζόμαστε στα πρότυπα που θα τον κάνουν αποδεκτό ή αναζητούμε τις ανεπάρκειες του ανδρικού λόγου; Χρειάζεται να αναρωτηθούμε σχετικά με τη φύση και τον προορισμό του λόγου κάθε φύλου; Να αναθεωρήσουμε αυτό που θεωρούμε «φωνή της αυθεντίας»;

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

Η δεύτερη διάλεξη ξεκινά με μία αναφορά στη νουβέλα της Σάρλοτ Πέρκινς Γκίλμαν, Herland (1915). Στο βιβλίο της, η Αμερικανίδα φεμινίστρια, κοινωνιολόγος και λογοτέχνης φαντάζεται ένα έθνος γυναικών που ζει σε κάποιο απομονωμένο μέρος του πλανήτη για περίπου 2.000 χρόνια. Αυτή η κοινωνία προέκυψε μέσω παρθενογένεσης από μητέρες που γεννούν αποκλειστικά κόρες, χωρίς ανάγκη γονιμοποίησης από αρσενικό. Τρεις άντρες ανακαλύπτουν τη χώρα και οι δύο από αυτούς ενσωματώνονται στην ουτοπική κοινωνία — ενώ ο τρίτος εξορίζεται επειδή προσπάθησε να επιβληθεί στον πληθυσμό. Οι γυναίκες ενθουσιάζονται με την αντρική παρουσία και επαφίενται στους νέους πολίτες της Herland για να εκτιμήσουν τα επιτεύγματα που οι ίδιες θεωρούν δεδομένα.

Το βιβλίο εγείρει ερωτήματα και ζητήματα σχετικά με τη γυναικεία εξουσία. Πώς βλέπουμε τις γυναίκες που ασκούν εξουσία; Ποια είναι τα είδη μισογυνισμού στον πολιτισμό και πώς μεταγγίζονται στην εργασία και στην κοινωνία; Γιατί οι έννοιες της εξουσίας της γνώσης και της εξειδίκευσης αποκλείουν, εξ ορισμού, τη γυναικεία συμμετοχή;

Παρά την αύξηση της γυναικείας παρουσίας στα «δυναμικά» επαγγέλματα τα τελευταία 30-50 χρόνια, τα στερεότυπα παραδοσιακά «αντρικών» επαγγελμάτων παραμένουν:

Και αυτό είναι αλήθεια ακόμα και όταν είσαι καθηγήτρια η ίδια: το πολιτισμικό στερεότυπο είναι τόσο ισχυρό, ώστε, όταν κλείνω τα μάτια, ακόμη κι εγώ δυσκολεύομαι να φανταστώ εμένα, η κάποια σαν εμένα, στον ρόλο μου.

Η εικόνα που έχουμε για τη γυναίκα σε θέσεις εξουσίας ή ισχύος ή αυθεντίας δομείται επάνω σε αντρικά πρότυπα, με πρώτο το ντύσιμο (κοστούμια, αυστηρά ρούχα που εξομαλύνουν τη διαφορά μεταξύ αντρικού και γυναικείου σώματος), με τα χαρακτηριστικά ενδυματολογικά παραδείγματα της Άνγκελα Μέρκελ και της Χίλαρι Κλίντον. Οι συγκεκριμένες ενδυματολογικές συμβάσεις ισχύουν επειδή η θηλυκότητα σε υψηλές θέσεις εκλαμβάνεται ως αδυναμία, κάτι που έγινε εμφανές όταν ένας από τους Εκπροσώπους Τύπου του Λευκού Οίκου επί Trump σατιρίστηκε από μία γυναίκα κωμικό, τη Melissa McCarthy για το SNL, εξαγριώνοντας τον Πρόεδρο των ΗΠΑ.

Η Beard κάνει λόγο για τη φρασεολογία που προδιαθέτει την είσοδο της γυναίκας σε θέσεις ισχύος, με το «σπάσιμο της γυάλινης οροφής» και την «εκπόρθηση του οχυρού» μεταξύ άλλων κλισέ: η γυναίκα στην εξουσία ως εξωγενής παρουσία, σαν εισβολέας στο καθεστώς.
Γιατί σκεφτόμαστε έτσι; Υπάρχει πολιτισμική βάση πάνω στην οποία χτίζεται η πρόθεση της αποδυνάμωσης των γυναικών; Επιστρέφουμε στην αρχαία Ελλάδα και τους ιδιωματισμούς που διατηρούνται ως σήμερα, ιδιωματισμοί που δεν προέρχονται από τη δομή της κοινωνίας —αφού οι γυναίκες δεν είχαν δικαιώματα εκτός οικίας— αλλά από τη μυθολογία και τις τέχνες. Οι ηρωίδες των γνωστότερων τραγωδιών δεν κατέχουν θέσεις εξουσίας, αλλά διεκδικούν ή αρπάζουν τα δικαιώματα που τους στερεί η πατριαρχία για να «κάνουν τη διαφορά» και για να κινηθεί η πλοκή του δράματος. Η Κλυταιμνήστρα στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου περιγράφεται με αρσενικούς όρους —ανδρόβουλος— όταν αναλαμβάνει τη βασιλεία εν τη απουσία του συζύγου της και η τάξη αποκαθίσταται όταν η εξουσία τής αφαιρείται με τη δολοφονία της.

Στην περίπτωση των μυθικών Αμαζόνων, που αποτελούσαν απειλή κατά του «πολιτισμένου» ελλαδικού κράτους, η Beard απορρίπτει το ενδεχόμενο να ήταν υπαρκτή φυλή —ισχυρισμός που τεκμηριώνεται ιστορικά και γεωπολιτικά σε πληθώρα εκδόσεων— και τις αποδίδει στην ανδρική φαντασία/φαντασίωση. Μια φυλή γυναικών-πολεμιστών (πρώτο ανήκουστο) χωρίς αρσενικά (δεύτερο ανήκουστο) υποκύπτει, τιθασεύεται και εξαλείφεται, εντέλει, αποκαθιστώντας την πατριαρχική τάξη.

Η διαχρονικότητα της απεικόνισης της κεφαλής της Μέδουσας σφραγίζει τον συμβολισμό της ανδρικής κυριαρχίας σε ενδεχόμενη ενδυνάμωση της γυναικείας επιρροής: η αποκεφαλισμένη Γοργόνα με τους φιδίσιους βοστρύχους είναι σταθερή θεματική σε πίνακες και γλυπτά, από την ασπίδα της θεάς Αθηνάς στο άγαλμα που κοσμούσε το εσωτερικό του Παρθενώνα, στην παραλλαγή του σε πίνακα του Καραβάτζο, στο άγαλμα του Τσελίνι. Όλες οι εκδοχές του μύθου της Μέδουσας εμπεριέχουν παρόμοια στοιχεία της ανδρικής παρέμβασης/αποτροπής και συμβολισμούς που την ενισχύουν. Την τελευταία δεκαετία, οι σύγχρονες αναφορές πληθαίνουν· το κεφάλι της Μέρκελ έχει εμφανιστεί στη θέση εκείνου της Μέδουσας σε εξώφυλλο περιοδικού, η πρωθυπουργός της Βρετανίας Τερέζα Μέι έχει παρομοιαστεί με Μέδουσα και η Χίλαρι Κλίντον είχε απεικονιστεί ως αποκεφαλισμένη Μέδουσα στο χέρι του Περσέα-Τραμπ σε σκίτσα από τους υποστηρικτές του Προέδρου της Αμερικής, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας.

Με ποιον τρόπο θα εξασφαλίσουμε τη θέση των γυναικών στη σωστή πλευρά της εξουσίας;

Εάν εξετάσουμε τις περιπτώσεις ορισμένων από τις γυναίκες που «τα έχουν καταφέρει», βλέπουμε ότι οι τακτικές και οι στρατηγικές πίσω από τις επιτυχίες τους δεν περιορίζονται στη μίμηση των ανδρικών ιδιωμάτων. Ένα πράγμα που έχουν κοινό πολλές από αυτές είναι η ικανότητα να στρέψουν προς όφελός τους τα σύμβολα που συνήθως αποδυναμώνουν τις γυναίκες.

Αντί να επικεντρωνόμαστε στην επιβολή της γυναικείας παρουσίας στην εξουσία με κάθε κόστος, μήπως χρειάζεται να γίνει αναθεώρηση των εννοιών «εξουσία» και «ισχύς»; Γιατί να μην επαναπροσδιορίσουμε την εξουσία ως θέση, να μην τη συσχετίζουμε πλέον με το δημόσιο γόητρο, γιατί να μην την αντιμετωπίσουμε ως ιδιότητα, ως ικανότητα και όχι σαν κτήμα των εκλεκτών;

Στις διαλέξεις που περιέχονται στο βιβλίο οι απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν ή και σε άλλα που δεν έχουμε σκεφτεί ακόμα δίνονται από τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Όπως παραδέχεται η Beard στον Επίλογο, πολλά άλλαξαν από τότε που εκφώνησε τις ομιλίες μέχρι την έκδοσή τους — όχι απαραίτητα προς το καλύτερο.

Σε κάθε περίπτωση, θα χρειαστεί να έχουμε κατά νου ότι η Ιστορία γράφεται από τους νικητές μέχρι να πιάσουν το μολύβι οι ηττημένοι. Ιδιαίτερα σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, με το δικαίωμα ψήφου των γυναικών να θεσμοθετείται το 1952 και την πρώτη γυναίκα βουλευτή να ανεβαίνει στα έδρανα ένα χρόνο αργότερα, εισαγωγές στη φεμινιστική συλλογιστική σαν το «Γυναίκες και Εξουσία» επιβάλλεται να βρίσκονται στα ράφια όλων των βιβλιοπωλείων.