Η κατάρα της Ιστρίας

Στον πίνακα του Ντομένικο Τιντορέτο για τη ναυμαχία του Σαλβόρε, μετά βίας διακρίνεις λίγες σπιθαμές θάλασσας. Αν αληθεύει ότι έλαβαν μέρος συνολικά εκατό γαλέρες από τους στόλους των Ενετών και των Γερμανών, θα ήταν όντως δύσκολο να μη στριμωχτούν στα πέντε-έξι τετραγωνικά μίλια του μικρού κόλπου ανάμεσα στη Σαβούντρια και το Πιράν. Λέγεται ότι ο Όθων, γιος του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Βαρβαρόσσα, αφού διασώθηκε από τον όλεθρο, συμπέρανε ότι η νίκη της Βενετίας ήταν θέλημα Θεού, πείθοντας τον πατέρα του να συνάψει συνθήκη ειρήνης με τη μελλοντική θαλασσοκράτειρα. Αυτός ο θρύλος συνδέεται με το ιταλικό τοπωνύμιο: salvo re σημαίνει «σώζω τον βασιλέα».

Τα καράβια σήμερα στριμώχνονται στην άλλη άκρη της σλοβενικής ακτογραμμής. Το πιο πολυσύχναστο εμπορικό λιμάνι της βόρειας Αδριατικής έχει από καιρό υποσκελίσει τη γειτονική Τεργέστη, κι ας ήταν κάποτε στη σκιά της. Οι χερσαίες εγκαταστάσεις καλύπτουν σήμερα όλη την έκταση της πρώην λιμνοθάλασσας και των μετέπειτα αλυκών. Σε μια παιδική χαρά, ανάμεσα σε πολυκατοικίες, ένας ξεκάρφωτος φάρος θυμίζει την παλιά θέση του νερού. Ένα ακόμη πιο αναπάντεχο μνημείο βρίσκεται λίγο παραπάνω στην πλαγιά: το άγαλμα του πρώτου κυβερνήτη της σύγχρονης Ελλάδας. Ο οίκος του κόντε Καποδίστρια καταγόταν από αυτήν ακριβώς την πόλη, το σημερινό Κόπερ, που το ιταλικό του όνομα σημαίνει κεφαλή (capo) της Ιστρίας. Το τοπωνύμιο εδώ είναι καθαρά γεωγραφικό και δεν κάνει λόγο για άρχοντα που σώθηκε — ξέρουμε όλοι άλλωστε την τύχη αυτού του ηγέτη.

Το Όζιμο της Ιταλίας βρίσκεται μακριά από τη Ιστρία και γι’ αυτό δεν έχει σλαβικό εναλλακτικό όνομα. Ωστόσο, η ομώνυμη συνθήκη Ιταλίας-Γιουγκοσλαβίας, που υπογράφηκε το 1975 στην πόλη αυτή —στο κάστρο ενός άλλου κόντε (Leopardi Dittajuti)— ήταν καθοριστική για την τύχη της δίγλωσσης χερσονήσου και έκλεισε μία από τις ουκ ολίγες εκκρεμότητες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μέχρι τότε, η Τεργέστη ήταν ντε φάκτο ιταλική — τυπικά όμως ήταν μια γκρίζα περιοχή μαζί με τη βόρεια Ιστρία, ως «Ζώνη Α» και «Ζώνη Β», αντίστοιχα του πάλαι ποτέ Ελεύθερου (διάβαζε: υπό τον έλεγχο των Δυτικών συμμάχων και της Γιουγκοσλαβίας) Εδάφους. Η συνθήκη του Όζιμο παρουσιάστηκε από τον τότε Ιταλό πρωθυπουργό Άλντο Μόρο ως εθνικό επίτευγμα, αλλά δεν έλειπαν αυτοί που τον χαρακτήρισαν προδότη επειδή «έδωσε» τη Ζώνη Β στον Τίτο. Λίγο μετά τη θέση σε ισχύ της συμφωνίας, ο Μόρο —αρχιτέκτονας μεταξύ άλλων του ιταλικού ιστορικού συμβιβασμού Δεξιάς-Αριστεράς, «προδοσία» κι αυτή για πολλούς— απήχθη και εντέλει δολοφονήθηκε από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες.

Όπως σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, έτσι και στη βόρεια γωνιά της Αδριατικής φαίνεται να έχει παραχθεί περισσότερη ιστορία από όση μπορεί να καταναλωθεί. Στη Ρεντιπούλια, λίγα χιλιόμετρα βόρεια από την Τεργέστη, ένας ολόκληρος λόφος μετατράπηκε σε πέτρινο μνημείο, που κρύβει τα απομεινάρια εκατό χιλιάδων Ιταλών στρατιωτών — θυμάτων των μαχών του Καπορέτο στον Α΄ Παγκόσμιο, που περιέγραψε μεταξύ άλλων ο Χέμινγουεϊ. Δίπλα στο γιγάντιο αυτό ηρώο σώζεται και τμήμα των χαρακωμάτων των επιθετικών επιχειρήσεων, όπως αναφέρεται ανενδοίαστα στην επιγραφή: τη χρονιά που εγκαινιάστηκε (1938), η ιταλική κοινή γνώμη έπρεπε να προετοιμαστεί για τα επόμενα στάδια της επέκτασης προς ανατολάς. Μετά την ουδόλως ένδοξη εξέλιξη του πολέμου, παροιμιωδώς μαζί με τα πολλά χάθηκαν και τα λίγα· ο δικτάτορας Μουσολίνι φονεύθηκε τις ίδιες πάνω-κάτω­­ μέρες που παραδιδόταν η Ιστρία, μαζί με ό,τι άλλο είχαν και δεν είχαν οι Ιταλοί στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο.

Τέσσερις δεκαετίες μετά το Όζιμο και έναν αιώνα μετά την πρώτη ιταλική προσάρτηση της Τεργέστης (στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου), το τοπίο στις πάλαι ποτέ Ζώνες Α και Β δείχνει ριζικά αλλαγμένο — κι όχι μόνο χάρη στα μπαζώματα του Κόπερ. Στο παλιό Λαζαρέτο είδαμε κόσμο να λιάζεται δίπλα στη θάλασσα, στο πάρκο που κάποτε αποτελούσε την πίσω αυλή του μεθοριακού σταθμού Ιταλίας-Σλοβενίας. Το ίδιο απόγευμα οι σλοβενικοί παραθαλάσσιοι δρόμοι ήταν μποτιλιαρισμένοι στο ρεύμα προς τα ανατολικά, αλλά οι περισσότερες πινακίδες ήταν ιταλικές: οι κάτοικοι της Τεργέστης απλά επέστρεφαν από τη μονοήμερη κυριακάτικη εκδρομή τους. Νωρίτερα την ίδια ημέρα είχε διεξαχθεί ο μαραθώνιος των σλοβενικών παραλίων, η διαδρομή του οποίου —καθώς η συνολική ακτογραμμή της χώρας υπολείπεται των 42,2 χιλιομέτρων— αναγκαστικά αναδιπλώνεται, περνώντας δύο φορές από τη γραφική Ίζολα. Η ζωή φαίνεται να συνεχίζεται πια ειρηνικά, και η ευγενής άμιλλα (αθλητών, λιμένων ή τουριστικών προορισμών) δείχνει να έχει απομακρύνει από την Ιστρία τη διαχρονική ταραχή και τα ζητήματα ζωής και θανάτου των ηγητόρων, είτε πρόκειται για re είτε για ντούτσε.

Η εντύπωση αυτή όμως ξεθωριάζει ελαφρά στα δύο άκρα της ακτής — ανατολικό και δυτικό.

Στα ανατολικά, μόλις τον περασμένο μήνα, το ανώτατο δικαστήριο της Σλοβενίας έβαλε φρένο στο μεγαλεπήβολο σχέδιο για την αναβάθμιση της σιδηροδρομικής σύνδεσης του Κόπερ: έκρινε ότι το δημοψήφισμα, στο οποίο αυτή υπερψηφίστηκε, δεν διεξήχθη επί ίσοις όροις. Η εξέλιξη αυτή είχε το θύμα της, πολιτικά μιλώντας. Ο Σλοβένος πρωθυπουργός Μίρο Τσέραρ παραιτήθηκε, και η χώρα οδηγείται σε πρόωρες εκλογές.

Στα δυτικά πάλι, στον κόλπο Πιράν-Σαβούντρια, Σλοβένοι και Κροάτες ερίζουν για τα χωρικά ύδατα. Σημείο τριβής είναι η συμφωνία του 2001, που έδινε το μεγαλύτερο μέρος του κόλπου στους Σλοβένους και που αποτέλεσε βάση του περυσινού πορίσματος διαιτησίας. Η συμφωνία δεν είχε επικυρωθεί στην Κροατία, της οποίας ο τότε πρωθυπουργός Ίβιτσα Ράτσαν κατακρίθηκε από αρκετούς για υποχωρητικότητα. Ο μετέπειτα θάνατος του Ράτσαν, από ανίατη ασθένεια, σίγουρα δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάποια κατάρα της Ιστρίας. Αλλά δεν θέλει πολύ για να γίνει κανείς προληπτικός.

Ευτυχώς, το σημερινό ναυτικό των δύο χωρών έχει συνολικά πολύ λιγότερα πλοία από όσα πήραν μέρος στη ναυμαχία του Σαλβόρε – και αυτό καθιστά μάλλον απίθανο να επαναληφθεί ο χαμός που ενέπνευσε τον Τιντορέτο.