Η ματαιότητα της ειρωνείας

Το προηγούμενο Σάββατο, στην εκπομπή Vox Antiqua, ασχοληθήκαμε με ένα εξαίσια ειρωνικό κείμενο — την Τέχνη τού να έχεις πάντα δίκιο, του Άρτουρ Σοπενχάουερ. Αυτό το Σάββατο, συνεχίζουμε με ένα ακόμη ειρωνικό κείμενο, την Τέχνη της κοινωνικής αναρρίχησης του Βαρόνου ντ’Ολμπάχ (ή ντε Χολμπάχ, ή Χόλμπαχ, ανάλογα με το πώς προτιμά κανείς να μεταγράψει στα ελληνικά το όνομα ενός Γερμανού που έζησε και έδρασε κυρίως στη Γαλλία). Και, το επόμενο Σάββατο, θα ασχοληθούμε με έναν ακόμα μετρ της ειρωνείας και της σάτιρας, τον Τζόναθαν Σουίφτ και την Τέχνη της πολιτικής ψευδολογίας.

Αυτό που συνδέει, προφανώς, τους τίτλους των τριών εν λόγω έργων είναι η χρήση της λέξης «τέχνη»· διότι περί τέχνης πρόκειται, και την τέχνη δεν πρέπει ποτέ να την υποτιμάμε, γιατί οι τεχνίτες που την εξασκούν έχουν περάσει από πολύχρονη και κοπιαστική εκπαίδευση ώστε να καταφέρνουν να πετυχαίνουν τον σκοπό τους, ο οποίος είναι η επιβίωση — ιδίως η πολιτική επιβίωση. Και το σχετικό ένστικτο είναι από τα πιο ισχυρά, πράγμα που σημαίνει πως ο άνθρωπος που προσπαθεί να επιβιώσει πολιτικά (με ανέντιμη ρητορεία, κατά τον Σοπενχάουερ, με γλείψιμο, κατά τον ντ’Ολμπάχ, ή με ψευδολογία, κατά τον Σουίφτ) είναι κατ’ ανάγκην αδίστακτος.

Πώς αντιμετωπίζεις, λοιπόν, έναν τέτοιο αδίστακτο άνθρωπο; Αν έχεις εξουσία στα χέρια σου, τότε μπορείς απλώς να τον βάλεις στη θέση του. Ποιος, όμως, έχει στα χέρια του εξουσία μεγαλύτερη από εκείνη που έχουν καταφέρει να αποκτήσουν με την τέχνη τους αυτοί οι τεχνίτες; Το μόνο όπλο που μένει σε εμάς τους υπόλοιπους, λοιπόν, είναι η ειρωνεία. Και, πράγματι, σε όλες τις εποχές, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ξεφυτρώνουν πάμπολλα κείμενα που λάμπουν από ευστροφία, ευφράδεια και ευστοχία, κατακεραυνώνοντας όσους έχουν αποφασίσει να χάσουν το ήθος τους και την αξιοπρέπειά τους (ιδιαίτερα στην περίπτωση των αυλικών, στους οποίους αναφέρεται ο ντ’Ολμπάχ) προκειμένου να απολαύσουν λίγα ψίχουλα παραπάνω από τα αποφάγια όσων βρίσκονται ψηλότερα στην τροφική αλυσίδα — και που δεν έχουν την ίδια ανάγκη να καταφύγουν σε παρόμοιες τεχνικές.

Και τι κατάφεραν όλα αυτά τα κείμενα; Τίποτε απολύτως. Οι σοφιστείες συνεχίζονται αδιάκοπα, οι κολακείες και οι εκδουλεύσεις δίνουν και παίρνουν, και τα ψέματα εκτινάσσονται σαν βέλη από κάθε κατεύθυνση με τρομερή πυκνότητα και ταχύτητα. Σαν όπλα, αποδείχτηκαν εντελώς αναποτελεσματικά. Το μόνο που κατάφεραν είναι να μας χαρίζουν μερικές ώρες απόλαυσης και να μας θυμίζουν ότι τα πραγματικά σπουδαία κείμενα δεν παύουν ποτέ να είναι επίκαιρα, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Γιατί η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει.