Η μεταρρύθμιση του εσύ

Ακόμη και για έναν native speaker, όπως εγώ, αποτέλεσε πρόκληση το να μπορέσω να εγκλιματιστώ στην ορθή χρήση της σουηδικής γλώσσας. Βασικό πρόβλημα: Πώς απευθυνόμαστε σε έναν άγνωστο, έναν ηλικιωμένο, το αφεντικό μας, τον υπάλληλο μιας υπηρεσίας ή τον υπάλληλο ενός καταστήματος;

Έχοντας μεγαλώσει στο ελληνικό περιβάλλον, «με το σεις και με το σας», ήμουν εντελώς αμήχανη όταν, την πρώτη κιόλας εβδομάδα της διαμονής μου, η ευγενέστατη κυρία στην εφορία όπου έπρεπε να κάνω την εγγραφή μου στο κιτάπι του σουηδικού κράτους με κοίταξε με συμπόνια και μου είπε: «Δεν έχεις συμπληρώσει σωστά την αίτηση». Οι αυθόρμητες σκέψεις («Της φαίνομαι μικρή», «Προσπαθεί να με μειώσει», «Είναι γαϊδούρα!») ήταν αναπόφευκτες. Είπαμε, δύσκολο πράγμα η ενσωμάτωση, δημιουργεί παρεξηγήσεις.

Προσπάθησα να ξεμπερδευτώ μόνη μου. Αποτυχία μεγάλη. Με τους συγγενείς μου τόσα χρόνια δεν είχαμε τέτοια διλήμματα. Μια ανάμνηση είχα μόνο, που με μπέρδευε περισσότερο. Όσο ζούσε ο παππούς μου, παιδί δημοτικού εγώ, καναδυό φορές μπερδεύτηκα και του μίλησα με το «εσείς». Εκείνος δεν είπε τίποτα, με κοίταζε μόνο λιγάκι περίεργα, κι αν τύχαινε να ήταν μπροστά κανένας συγγενής, έβαζε τα γέλια.

Στην πορεία, έμαθα ότι η προσφώνηση στον πληθυντικό αριθμό καταργήθηκε ως τύπος ευγενείας, κάπου μεταξύ της δεκαετίας του ’60 και του ’70, για λόγους «εκδημοκρατισμού» της κοινωνίας και επικράτησης νέων ηθών με την πολύχρονη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση. Η πραγματικότητα, όπως έμαθα πρόσφατα, είναι ακόμη πιο περίπλοκη — και έχει ιστορία κάποιων αιώνων.

Στην περίοδο μεταξύ του 16ου και 18ου αιώνα, το «εσείς» είχε τον ρόλο της κοινής προσφώνησης προσώπων. Για τα σημαντικά πρόσωπα χρησιμοποιούνταν τίτλοι ή το τρίτο ενικό πρόσωπο, ενώ το «εσύ» χρησιμοποιούνταν μόνο μεταξύ φίλων. Λέγεται ότι η χρήση τίτλων στην προσφώνηση ήταν πολύ περισσότερο αποδεκτή στη σουηδική κοινωνία, ενώ ο πληθυντικός θεωρούνταν ξενόφερτος και ως εκ τούτου αποφεύγονταν. Στις αρχές του 19ου αιώνα και μετά από πολλές κοινωνικές αντιπαραθέσεις, επήλθε ο εξής διαχωρισμός: το «εσείς» παρέμεινε ως τύπος —ας πούμε— ευγενείας στην επαρχία, όπου οι άνθρωποι δεν κατείχαν συνήθως επαγγελματικούς ή άλλους τίτλους. Πλέον θεωρείται λοιπόν απρεπές το να μιλάς στον άλλο στον πληθυντικό, καθώς υπονοείται ότι το πρόσωπο δεν έχει καμία σημαντική κοινωνική θέση, ή ότι είναι κατώτερης τάξης.

Η χρήση τίτλων, από την άλλη, παρέμεινε και καθιερώθηκε στην υψηλή κοινωνία μέχρι και τα μέσα του 20ού αι. Υπάρχει μία κωμική διάσταση στους τίτλους ευγενείας, καθώς λέγεται ότι, την περίοδο που χρησιμοποιούνταν ευρέως, ήταν πολύ σημαντικό να έχει κανείς σημειώσεις για το επάγγελμα ή την κοινωνική θέση που κατείχε ο κάθε συνάδελφος ή συμπολίτης του, για να μπορεί να τους προσφωνεί σωστά.

Όλα αυτά όμως μέχρι το 1967, όπου ο καθηγητής Bror Rexed (φωτό), στην ομιλία του προς τους υφιστάμενούς του όταν ανέλαβε τη θέση του διευθυντή της Εθνικής Υπηρεσίας Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας της Σουηδίας, ζήτησε από όλους να του μιλούν στον ενικό, δηλώνοντας ότι σκόπευε να κάνει και αυτός το ίδιο. Το συγκεκριμένο περιστατικό θεωρείται ότι ήταν η αρχή αυτής της «μίνι πολιτιστικής επανάστασης».

Η μεταρρύθμιση του «εσύ», η du-reformen, όπως λέγεται, ουσιαστικά κατήργησε τους ταξικούς και κοινωνικούς διαχωρισμούς στο γλωσσικό επίπεδο. Όλοι είμαστε «εσύ». Διευθυντές, πρωθυπουργοί, εργάτες, νέοι και γέροι. Καθηγητές και μαθητές. Πολιτικοί αρχηγοί, VIPs — όλοι. Συναντάται, σπάνια ωστόσο, ο τύπος του τρίτου ενικού προσώπου, αν και θεωρείται παλιομοδίτικος. Πιο συχνή, σε αμήχανες καταστάσεις, είναι η χρήση της παθητικής φωνής: «Θα σερβιριστεί καφές;» ή: «Θα δοκιμαστούν παπούτσια;», όταν κάποιος δειλιάζει να απευθυνθεί, σε ηλικιωμένο κυρίως, με το «εσύ».

Αυτό που έκανε τελικά η γλωσσική μεταρρύθμιση στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ήταν να συμβάλει μέσω της γλώσσας στην καθιέρωση της ισότητας «σκανδιναβικού τύπου», που προσιδιάζει περισσότερο σε ομοιομορφία. Μια ομοιομορφία που, όσο κι αν μοιάζει ελκυστική και κοινωνικά δίκαιη, όπως θα δούμε σε άλλα παραδείγματα σ’ αυτό εδώ το Ημερολόγιο, έχει και τη σκοτεινή της πλευρά…