Η υπέροχη κυρία Φερράντε

Γίνεται να σε συμπεριλαμβάνει το περιοδικό Time στους 100 ανθρώπους με τη μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως και να μην ξέρει κανείς την πραγματική σου ταυτότητα; Να ασχολούνται πυρετωδώς μαζί σου απ’ άκρου εις άκρον της γης, να σαρώνεις τις λίστες των ευπωλήτων ανά τον κόσμο επί πέντε συναπτά έτη μιλώντας για ένα θεωρητικά τετριμμένο θέμα, όπως είναι το χρονικό μιας γυναικείας φιλίας, κι εσύ να διαφυλάττεις την ανωνυμία σου εδώ και 24 χρόνια; Στην περίπτωση της Έλενα Φερράντε, όχι μόνο γίνεται, αλλά, όπως αποδεικνύει η πραγματικότητα, ο θρύλος της σκαρφαλώνει όλο και πιο ψηλά.

Η διάσημη Ιταλίδα συγγραφέας-«φάντασμα» ή «μυστήριο», όπως την αποκαλούν, επιστρέφει από σήμερα στις προθήκες των ελληνικών βιβλιοπωλείων, μετά από απουσία 12 χρόνων, με το μυθιστόρημα Η υπέροχη φίλη μου, τον πρώτο τόμο της περίφημης «Τετραλογίας της Νάπολης», όπως έχει γίνει γνωστή η σειρά σε όλο τον κόσμο, ή αλλιώς «Τετραλογία της υπέροχης φίλης μου» για τους Ιταλούς. Σε τούτη την πολυδιάστατη και πολυπρόσωπη σάγκα, η Φερράντε αφηγείται τη ζωή δύο γυναικών, της Λίλα και της Έλενα, σε μια φτωχογειτονιά της Νάπολης, από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 μέχρι τις μέρες μας, με φόντο τις κοινωνικοϊστορικές μεταλλάξεις που εκτυλίσσονται παράλληλα με τη σχέση τους.

Η ιστορία ξεκινά το 2010, όταν ο γιος της Λίλα ενημερώνει την Έλενα για την εξαφάνιση της μητέρας του. Μια εξαφάνιση ολοκληρωτική, αφού η Λίλα έχει φροντίσει να σβήσει όλα τα ίχνη της παρουσίας της: τα βιβλία της, τα ρούχα της, ο υπολογιστής της, ό,τι ανήκε σ’ εκείνην έχει εξαφανιστεί. Έχει κόψει ακόμα και το πρόσωπό της από όλες τις φωτογραφίες του σπιτιού. Η Έλενα, η αδερφική της φίλη και καταξιωμένη συγγραφέας, αποφασίζει να καταγράψει την ιστορία τους, ξεκινώντας από την παιδική τους ηλικία και καλύπτοντας έξι δεκαετίες της ζωής τους, μέσα από 1.200 σελίδες και τέσσερα βιβλία.

Οι δυο φίλες γνωρίζονται τη δεκαετία του ’50. Η Έλενα ζει και μεγαλώνει στη σκιά της ευφυούς αντικομφορμίστριας Λίλα, με το ανήσυχο, ατίθασο πνεύμα. Η Έλενα αφοσιώνεται στο διάβασμα και μελετά με ζήλο για να μπορεί να σταθεί δίπλα στη χαρισματική Λίλα, η οποία ξεδιπλώνει το φυσικό της ταλέντο με ό,τι κι αν καταπιαστεί. Η Λίλα ωστόσο αναγκάζεται να παρατήσει το σχολείο για να δουλέψει στο τσαγκάρικο του πατέρα της, ενώ η Έλενα καταφέρνει να συνεχίσει τις σπουδές της, σε πείσμα της αναχρονιστικής νοοτροπίας του περίγυρού της. Η μία είναι το αντίπαλο δέος της άλλης, και, μέσα από τη βαθιά σχέση φιλίας-μοχθηρίας που αναπτύσσεται μεταξύ τους, αντλώντας όχι μόνο βοήθεια αλλά ρουφώντας η μία κάτι από το συναίσθημα, την ευφυΐα και τη λογική της άλλης, χτίζουν σιγά-σιγά μια πραγματικά στιβαρή σχέση που θα αντέξει στον χρόνο.

Η Τετραλογία της Νάπολης διαδραματίζεται σε μια γειτονιά όπου βασιλεύουν η Καμόρα, η βία της πατριαρχικής οικογένειας, η φτώχεια, η στέρηση και το όνειρο για μια καλύτερη ζωή και καταξίωση. Είναι τα χρόνια της ανοικοδόμησης, της επερχόμενης οικονομικής ευμάρειας και της βιομηχανοποίησης που αλλάζει τις κοινωνικές νόρμες των δύο φύλων και της έκφρασης της σεξουαλικότητάς τους.

Η Έλενα και η Λίλα περιβάλλονται από μία πληθώρα δευτεραγωνιστών: τις οικογένειές τους, τους τεχνίτες και επαγγελματίες της γειτονιάς, τους φίλους και τους συμμαθητές. Ένα πλήθος προσώπων που, όχι μόνο δεν κουράζουν τον αναγνώστη, αλλά τον καθηλώνουν σε τέτοιο βαθμό που παρακολουθεί την πορεία τους με το ίδιο ενδιαφέρον που αφιερώνει και στις βασικές ηρωίδες της ιστορίας.

Διαβάζοντας κάποιος αυτές τις περιγραφές, ίσως αναρωτηθεί προς τι οι διθυραμβικές κριτικές που ξεκίνησαν με την Υπέροχη φίλη μου, ένα βιβλίο που επικεντρώνεται στη γυναικεία φύση χωρίς το παραμικρό ροζ στοιχείο. Ένα βιβλίο με μακροπερίοδο λόγο χωρίς ίχνος φιοριτούρας. Ίσως να είναι αυτό που έγραψαν οι New York Times: «Η Φερράντε γράφει σαν κλασικός τραγωδός που έχει μεταφερθεί στο σήμερα». Ίσως να είναι η κινηματογραφική πλοκή του έργου με την απέριττη μορφή του που θυμίζει ταινία του Ντε Σίκα ή του Βισκόντι. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η γλώσσα της Φερράντε, σε συνδυασμό με την εξαιρετική ενδοσκόπηση στον ψυχισμό των χαρακτήρων της, λειτουργεί σαν χείμαρρος, παρασύροντας στη δίνη του τους αναγνώστες.

Μεταφράζοντας την Υπέροχη φίλη μου, μπήκα πολλές φορές στον πειρασμό να αφήσω στην άκρη τη μετάφραση για να προχωρήσω πιο γρήγορα την ανάγνωση, να δω τι γίνεται παρακάτω. Και για πρώτη φορά στην αναγνωστική ζωή μου συνειδητοποίησα ότι δεν ταυτιζόμουν με έναν συγκεκριμένο ήρωα της ιστορίας μα κάθε φορά με κάποιον διαφορετικό. Η Φερράντε με έναν μαγικό τρόπο οδηγεί τον αναγνώστη σε ένα συνεχές σκαμπανέβασμα βυθίζοντάς τον στο χάος και ύστερα στην τάξη, στο φως και ύστερα στο σκοτάδι της ζωής των ηρωίδων της. Και ξέρει να αναδεικνύει αριστοτεχνικά τον διττό εαυτό τους, την καλή τους πλευρά πίσω από την οποία παραμονεύει κάτι μοχθηρό, που την κατάλληλη στιγμή αναδύεται για να βυθιστεί και πάλι στη λήθη μέχρι την επόμενη ευκαιρία.

Η Υπέροχη φίλη μου κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 2011, όμως το βιβλίο απογειώθηκε όταν μεταφράστηκε το 2012 στα αγγλικά — στη συνέχεια, κυκλοφόρησε σε 39 χώρες. Έκτοτε, τόσο ο πρώτος τόμος όσοι και στη συνέχεια οι υπόλοιποι τρεις (Η ιστορία του νέου ονόματος, Η ιστορία εκείνων που μένουν κι εκείνων που φεύγουν, Η ιστορία του χαμένου κοριτσιού) έχουν γοητεύσει το παγκόσμιο αναγνωστικό κοινό αλλά και συγγραφείς όπως η Τζούμπα Λαχίρι, που για χάρη τής Φερράντε εντρύφησε στην ιταλική γλώσσα διαβάζοντας τα βιβλία της από το πρωτότυπο. Ο τελευταίος τόμος της σειράς ήταν πέρυσι υποψήφιος για το εγκυρότερο λογοτεχνικό βραβείο της Ιταλίας, το premio Strega, ενώ σε λίγες μέρες η αγγλική του εκδοχή θα διεκδικήσει το διεθνές βραβείο Booker.

Η ίδια η συγγραφέας θεωρεί ότι η ανωνυμία της, ή μάλλον η «απουσία» της, όπως προτιμά να την αποκαλεί, θα βοηθήσει τους αναγνώστες να επικεντρωθούν στο έργο της. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, κι ας ισχυρίζεται εκείνη πως, «από τη στιγμή που γράφεται ένα βιβλίο, δεν έχει ανάγκη τον συγγραφέα του». Από τις σπάνιες γραπτές συνεντεύξεις που δίνει, με τη μεσολάβηση πάντα των εκδοτών της, ξέρουμε μέχρι στιγμής ότι έχει γεννηθεί και μεγαλώσει στη Νάπολη, ότι είναι μητέρα και ότι έχει ασχοληθεί με τις κλασικές σπουδές. Λογοτεχνική της αδυναμία είναι η Έλσα Μοράντε —άραγε το ψευδώνυμο Φερράντε να οφείλεται στην αγαπημένη της συγγραφέα;— και συγκεκριμένα το μυθιστόρημά της Ψέμα και μαγεία. Οι φήμες λένε μάλιστα ότι η Έλενα Φερράντε έχει ζήσει και στην Ελλάδα, εξ ου και το όνομα της ηρωίδας της, Έλενα Γκρέκο.

Στην Ιταλία έχει αναπτυχθεί ένας ολόκληρος μύθος γύρω από το όνομά της. Λέγεται ότι πίσω από το ψευδώνυμό της κρύβεται ο αβανγκάρντ μυθιστοριογράφος Ντομένικο Σταρνόνε ή η Ναπολετάνα σύζυγός του, μεταφράστρια και δοκιμιογράφος Ανίτα Ράγια. Άλλοι λένε ότι είναι οι ίδιοι οι εκδότες της Φερράντε, οι οποίοι μάλιστα εκδίδουν και την αγγλική εκδοχή των μυθιστορημάτων της, ή ο δημοσιογράφος Γκοφρέντο Φόφι. Τους τελευταίους μήνες κυκλοφορεί μια καινούρια εκδοχή: βάσει της έρευνας και της αντιπαραβολής των στοιχείων έτσι όπως παρουσιάζονται στην «Τετραλογία της Νάπολης», και στην οποία προχώρησε ο συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας Μάρκο Σαντάγκατα, ως «ύποπτη» παρουσιάζεται η Μαρτσέλα Μάρμο, καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης, η οποία έχει ερευνήσει το φαινόμενο της Καμόρα.

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, οι New York Times κυκλοφόρησαν μέχρι και οδηγό για το τι μπορεί να δει και να επισκεφτεί κανείς στη Νάπολη της Φερράντε, και κατέταξαν το τέταρτο βιβλίο της σειράς στα 10 καλύτερα βιβλία του 2015.

Οι φανατικοί αναγνώστες της Φερράντε έχουν δημιουργήσει hashtag με τίτλο #ferrantefever και αναμένουν πυρετωδώς τη μεταφορά της τετραλογίας στη μικρή οθόνη, σε 32 επεισόδια, την οποία έχουν αναλάβει οι εταιρείες παραγωγής Wildside και Fandango Productions.

Πάντως, όποια/-ος κι αν κρύβεται πίσω από το συγγραφικό ψευδώνυμο, λίγη σημασία έχει. Σημασία έχει ότι η υπέροχη κυρία Φερράντε έχει έναν μοναδικό τρόπο να εθίζει τους αναγνώστες της στα συναρπαστικά ψυχογραφήματά της, παρουσιάζοντας τον κόσμο μέσα από το βλέμμα της αλήθειας.

[ Εικονογράφηση: Από τη συνέντευξη της συγγραφέως στη Repubblica (4.4.16) ].