Το κράτος, παντού

Την περασμένη εβδομάδα ήμουν στις Ηνωμένες Πολιτείες για λογαριασμό (αλλά όχι με έξοδα) του Δήμου Αθηναίων. Σκοπός της αποστολής μου ήταν, μεταξύ άλλων, να μελετήσω κάποια σχήματα διαχείρισης δημοτικών δομών, που ξέφευγαν από τα στενά υπηρεσιακά πλαίσια στα οποία είμαστε συνηθισμένοι εδώ στην Ελλάδα. Τα σχήματα αυτά ενείχαν outsourcing, συνδιαχείριση με ιδιωτικούς φορείς, διευρυμένη χρηματοδότηση και κοινωνική συμμετοχή: γενικώς ξέφευγαν από τα στενά πλαίσια της διοίκησης/διαχείρισης μόνο μέσω της υπηρεσίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Central Park της Νέας Υόρκης. Η διαχείριση του τεράστιου αυτού Πάρκου ασκείται στον μεγαλύτερο βαθμό από ένα ίδρυμα, το Central Park Conservancy, έναν μη κερδοσκοπικό φορέα που έχει ιδρυθεί για τον σκοπό αυτό από ενδιαφερόμενους φορείς. Το Central Park Conservancy συμβάλλεται με τον Δήμο της Νέας Υόρκης, και η σχετική σύμβαση καθορίζει τις υποχρεώσεις του και τη χρηματοδότηση της διαχείρισης. Λιγότερο από το 25% του κόστους καλύπτεται από τον Δήμο, το μεγαλύτερο μέρος καλύπτεται από το ίδιο το Ίδρυμα. Το μοντέλο αυτό αναπτύχθηκε στο μέσον της μεγάλης οικονομικής κρίσης της Νέας Υόρκης, στα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν το Central Park είχε εγκαταλειφθεί στην τύχη του από τον Δήμο και πολλά σημεία του ήταν επικίνδυνα. Θεωρήθηκε τόσο επιτυχημένο, που επαναλήφθηκε και για το Prospect Park του Μπρούκλιν και για άλλα, μικρότερα πάρκα στη Νέα Υόρκη τα τελευταία χρόνια.

Βέβαια, στις ΗΠΑ ο κανόνας είναι η ιδιωτική ανάμειξη στη διαχείριση των κοινόχρηστων χώρων, αλλά και στον πολιτισμό. Οργανισμοί όπως η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης ή η Μητροπολιτική Όπερα, το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης κλπ., δεν έχουν καμία κρατική εξάρτηση ή χρηματοδότηση. Πρόκειται για κάποια από τα σημαντικότερα πολιτιστικά ιδρύματα στον κόσμο, τα οποία στηρίζονται εξ ολοκλήρου σε ίδιους πόρους: στα εισιτήρια και στην εθελοντική χρηματοδότηση. Επίσης, η συνεργασία δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, η Public Private Partnership, έχει μία πολύ ευρύτερη έννοια από αυτήν που έχει ο όρος στην Ευρώπη (όπου ως PPP ορίζονται οι Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα —ΣΔΙΤ— για την κατασκευή δημοσίων έργων). Η συνεργασία με μη-κερδοσκοπικούς φορείς ή και η πλήρης ανάθεση σε αυτούς της διαχείρισης ενός μνημείου ή ενός πάρκου είναι κάτι πάρα πολύ συχνό. Ας τονίσουμε βέβαια πως, όταν μιλάμε για μη-κερδοσκοπικούς φορείς στις ΗΠΑ, αναφερόμαστε στους λεγόμενους φορείς του άρθρου 501 (c) (3), δηλαδή του άρθρου του φορολογικού κώδικα βάσει του οποίου μπορούν μεν να λάβουν αναγνώριση ως μη-κερδοσκοπικοί ποικίλοι φορείς αλλά πάντα υπό το άγρυπνο βλέμμα και τους διαρκείς ελέγχους της αμερικανικής Εφορείας (Internal Revenue Service: IRS).

Στην Ευρώπη, και ιδίως στην Ελλάδα, αυτά ακούγονται πολύ παράξενα. Θεωρείται αδιανόητο να αφεθεί η διαχείριση δημοσίου χώρου σε ιδιώτες. Επίσης, κανείς δεν μπορεί να πιστέψει ότι οι κακοί καπιταλιστές (ιδιώτες = καπιταλιστές, εννοείται, στην ελληνική δημόσια συζήτηση), που νοιάζονται μόνο για το κέρδος, θα έπρεπε να αναμειγνύονται στη διοίκηση χώρων που προορίζονται για όλο τον κόσμο, δηλαδή και για τους φτωχούς. Το πολύ-πολύ, εάν ασχοληθούν, θα το κάνουν με σκοπό να τα καταστήσουν απρόσιτα στους πολλούς, ή χώρους όπου θα συγκεντρώνονται οι ίδιοι, θα βλέπουν ο ένας τον άλλο, θα καπνίζουν πούρα και θα τους σερβίρεται χαβιάρι. Αλλά, τέλος πάντων, τα δημόσια αγαθά πρέπει να τα διαχειρίζεται το κράτος, διαφορετικά δεν είναι δημόσια.

Είναι σαφές: στην Ελλάδα υπάρχει το δίπολο ιδιωτικό/δημόσιο (και, όπου δημόσιο, διάβαζε κρατικό). Είναι πολύ δύσκολο να πείσουμε ότι το κράτος μπορεί να επιτελεί ρόλο χωρίς να έχει την ιδιοκτησία ενός φορέα. Το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι δεν μπορεί η ΕΥΔΑΠ να ιδιωτικοποιηθεί επειδή, κατά την άποψή του, μόνο ένας κρατικός φορέας θα μπορούσε να διασφαλίσει την πρόσβαση όλων στο νερό, όχι ένας ιδιωτικός — δεν θα αρκούσε η εποπτεία του κράτους (πάνω σ’ αυτή τη βάση οργανώθηκε και «δημοψήφισμα» για την αποκρατικοποίηση της ΕΥΑΘ…). Στα Πανεπιστήμια δεχόμαστε, και το έχουμε κατοχυρώσει και στο Σύνταγμα (για πρώτη φορά σε ένα από τα δικτατορικά συνταγματικά κείμενα), ότι μόνο κρατικοί φορείς μπορούν να παρέχουν ανώτατη εκπαίδευση, επειδή η εκπαίδευση είναι δημόσιο αγαθό. Μία μεγάλη μειοψηφία του Συμβουλίου της Επικρατείας έκρινε ότι το Σύνταγμα, παρόλο που δεν το αναφέρει ρητώς, επιτάσσει να υπάρχει κρατικό κανάλι, επειδή τα ιδιωτικά εκ της φύσεώς τους δεν μπορούν να έχουν ποιοτικό πρόγραμμα. Εάν δεν μας το επέβαλλε η Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι βέβαιο ότι ακόμη θα είχαμε κρατικό μονοπώλιο στις τηλεπικοινωνίες και στο ηλεκτρικό ρεύμα. Γιατί; Επειδή είναι δημόσια αγαθά (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό) και μόνο ένας κρατικός φορέας θα διασφάλιζε την παροχή τους (αυτό, δηλαδή, που δέχτηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας για την ΕΥΔΑΠ). Εδώ, μέχρι το 2008, θεωρούσαμε ότι, εάν αποκρατικοποιηθεί η Ολυμπιακή Αεροπορία, θα χαθεί η αεροπορική σύνδεση των νησιών με τη στεριά…

Δεν θέλω να μπω στο φιλοσοφικό-ιδεολογικό θέμα του γενικότερου ρόλου του κράτους. Οι φιλελεύθερες καταβολές μου συγχωρούν την κρατική παρέμβαση σε λίγες περιπτώσεις, αυτό όμως είναι προσωπικό θέμα. Από εκεί και πέρα, το πώς θα ασκεί τον όποιο ρόλο του το κράτος (εάν και εφόσον συμφωνήσουμε ότι έχει ένα ρόλο) δεν είναι θέμα ιδεολογίας: είναι θέμα καθαρά πρακτικό και λογικό. Το κράτος μπορεί να ασκήσει την αρμοδιότητά του μέσω ενός κρατικού μονοπωλιακού φορέα, μέσω εποπτείας, μέσω απλής ρύθμισης. Στην Ελλάδα, όμως, κατά κανόνα σπεύδουμε να πάμε στην πιο βαριά λύση, στον κρατικό φορέα, που πολλές φορές έχει και μονοπωλιακό χαρακτήρα (λ.χ., ΑΕΙ) — οτιδήποτε λιγότερο το θεωρούμε απεμπόληση του ρόλου του κράτους. Κι αυτό το κάνουμε, παρόλο που έχει αποδειχτεί ότι στις περισσότερες περιπτώσεις το κρατικό μονοπώλιο ήταν επιζήμιο και η απελευθέρωση της αγοράς (με μικρή κρατική εποπτεία, σε σχέση με το προϊσχύον καθεστώς) ωφέλησε όλους τους πολίτες.

Απλά παραδείγματα που όλοι θυμόμαστε:

Πότε ήταν καλύτερα για τους καταναλωτές, όταν είχαμε μόνο τον ΟΤΕ ή τώρα, που έχουμε πολλές εταιρείες σταθερής και κινητής τηλεφωνίας; Το κράτος τώρα περιορίζεται σε εποπτικό ρόλο στις τηλεπικοινωνίες μέσω ανεξάρτητης αρχής, της ΕΕΤΤ (Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνικών και Ταχυδρομείων). Όταν είχαμε κρατική (και μονοπωλιακή) την Ολυμπιακή ή όταν αυτή ιδιωτικοποιήθηκε; Τι πάθαμε, δηλαδή, με την ιδιωτικοποίηση της Ολυμπιακής; Ποιες άγονες γραμμές έπαυσαν να εξυπηρετούνται; Ίσως φέρει κάποιος ως αντιπαράδειγμα την απελευθέρωση της ενεργειακής αγοράς, εκεί όμως πρέπει να λεχθούν πολλά για τον έλεγχο του δικτύου διανομής ηλεκτρικού ρεύματος που εξακολουθούσε για μεγάλο διάστημα να κατέχει η ΔΕΗ — του δικτύου, μέσω του οποίου συμμετείχαν στην αγορά και οι ανταγωνιστές της. Αλλά σκεφτείτε ένα-δύο αντίστροφα παραδείγματα: πώς θα ήταν τα πράγματα, εάν απαγορεύονταν τα φροντιστήρια ξένων γλωσσών και ήταν υποχρεωτική η εκμάθησή τους από τα δημόσια σχολεία; Ή, κάτι άλλο: τα αυτοκίνητα είναι σήμερα όλα ασφαλισμένα υποχρεωτικά σε ιδιωτικές εταιρείες. Τι θα γινόταν εάν δημιουργείτο μία κρατική ασφαλιστική εταιρεία και κάλυπτε ασφαλιστικά όλα τα αυτοκίνητα; (Απάντηση στο ερώτημα αυτό υπάρχει: δείτε σε τι κατάσταση είναι το Επικουρικό Κεφάλαιο σήμερα, που είναι ιδιωτικός, ημικρατικός θεσμός).

Στη σημερινή Ελλάδα υπάρχουν ακόμη πολλοί τομείς, όπου το κράτος ασκεί τις αρμοδιότητές του μέσω κρατικών φορέων, και μάλιστα κατά τρόπο μονοπωλιακό — τομείς που είναι ώριμοι προς απελευθέρωση. Στο νου έρχονται κατευθείαν τα Πανεπιστήμια. Αλλά και τα ασφαλιστικά ταμεία — το κράτος θα μπορούσε να παίξει έναν εντελώς διαφορετικό ρόλο στην κοινωνική ασφάλιση. Αλλού θα μπορούσε να είναι πολύ λιγότερο επεμβατικό, όπως στην ιδιωτική εκπαίδευση (όπου η τάση είναι προς την επιβολή πολλών περιορισμών —αδικαιολόγητων— στη λειτουργία των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων). Η κατάργηση του καμποτάζ (της απαγόρευσης πλοίων με μη-κοινοτική σημαία να κάνουν πλόες που ξεκινούσαν και κατέληγαν σε ελληνικά λιμάνια) βοήθησε στη διάδοση της κρουαζιέρας στα ελληνικά νησιά, δεν ξέρω εάν υπάρχει αντίστοιχο έδαφος για περισσότερη απελευθέρωση της ακτοπλοΐας. Υπάρχουν κάποια μονοπώλια, όπως στο νικέλιο (ΛΑΡΚΟ), αν δεν κάνω λάθος, των οποίων τη δικαιολόγηση δυστυχώς αγνοώ. Άλλη δυνατότητα είναι να επιτραπούν περισσότερες ιδιωτικές αμαξοστοιχίες, κυρίως μεταφορικές εμπορευμάτων, στο σιδηροδρομικό δίκτυο — δύσκολο μεν, αλλά γίνεται.

Στο Central Park, η Conservancy δεν κάνει του κεφαλιού της — περιορίζεται από τις δεσμεύσεις που περιέχει η σύμβαση με τον Δήμο της Νέας Υόρκης, ο οποίος μπορεί να καταγγείλει τη σύμβαση εάν δεν τηρούνται οι όροι της. Ένας πάροχος τηλεπικοινωνιακών ή ταχυδρομικών υπηρεσιών υποχρεούται να συμμορφώνεται με τις υποδείξεις της ΕΕΤΤ. Αν ξεκινήσαμε από Αμερική και καταλήξαμε στη ΛΑΡΚΟ, ήταν για να καταδείξουμε ότι το δημόσιο και το κοινό δεν ταυτίζονται πάντα με το κρατικό — ότι το κράτος μπορεί να ασκεί τις αρμοδιότητές του με πολλούς τρόπους, ακόμη και συνεργαζόμενο με τον ιδιωτικό τομέα, και όχι κατ’ ανάγκην μονοπωλιακά, όχι υποχρεωτικά μέσω ενός κρατικού φορέα. Αν είναι να ξηλωθεί ο κρατισμός, ίσως το περιθώριο να είναι το πιο εύκολο σημείο για να ξεκινήσουμε. Οπότε, ας συμφωνήσουμε τουλάχιστον στην παραδοχή ότι το κράτος δεν χρειάζεται να είναι πανταχού παρόν.