Κυκλική οικονομία

Η έννοια της κυκλικής οικονομίας είναι, τα τελευταία χρόνια, πολύ της μόδας. Είναι η «καλή» οικονομία, η οποία αντιπαραβάλλεται συχνά με την κακή «γραμμική» οικονομία, που είναι «κακή». Η Ευρωπαϊκή Ένωση κρίνει τη μετάβαση από τη γραμμική στην κυκλική οικονομία ως αναγκαία για τη σωτηρία του πλανήτη και αναλαμβάνει δράσεις τόσο στο εσωτερικό της (με την ενωσιακή νομοθεσία), όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, για να γίνει η μετάβαση αυτή. Περίπου θεωρεί ότι, εάν παραμείνουμε στη γραμμική οικονομία, ο πλανήτης θα καταστραφεί, ενώ, εάν τα καταφέρουμε να μεταβούμε στην κυκλική οικονομία, μπορούμε να σώσουμε τον πλανήτη.

Πρόκειται για υπερβολές; Είναι μήπως μια ακόμη ευκαιρία των «γραφειοκρατών των Βρυξελλών» να μπουν στη ζωή μας και, στο όνομα ενός νέου ιδανικού (της κυκλικής οικονομίας), να ρυθμίσουν την καθημερινή συμπεριφορά μας;

Δυστυχώς, δεν πρόκειται για υπερβολή. Η επιβάρυνση του περιβάλλοντος από τις παραγωγικές και καταναλωτικές δραστηριότητες είναι τεράστια, δεν ξέρουμε πόσο κοντά είμαστε στο σημείο όπου θα γίνει μη-αναστρέψιμη, και, εάν δεν προσέξουμε, υπάρχει ο φόβος να κληθούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: Σώζουμε τον πλανήτη ή επιστρέφουμε στα σπήλαια; Οπότε, όχι, δεν είναι υπερβολικοί οι φόβοι που εκφράζει η Ευρωπαϊκή Ένωση, ειδικά εάν συνεκτιμηθεί ότι μεγάλο μέρος των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου προκύπτουν ακριβώς κατά τη διαδικασία εξόρυξης υλικών, ή της απόθεσής τους μόλις μετατραπούν σε απόβλητα.

Για να το πούμε αλλιώς: όσο περισσότερο αναπτύσσεται η οικονομία μας, όσο περισσότερο καταναλώνουμε, αντίστοιχα περισσότερο αναλώνουμε φυσικούς πόρους (για να παράγουμε τα προϊόντα που καταναλώνουμε) και επιβαρύνουμε τη γη και τη φύση με την απόθεση ή την ταφή των προϊόντων που έχουμε καταναλώσει μόλις πάψουν να μας είναι χρήσιμα. Φυσικά και θέλουμε να συνεχίσει η ανάπτυξη: θέλουμε να διατηρήσουμε ένα υψηλό επίπεδο ζωής, αλλά και ένα υψηλό επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας που διασφαλίζει εργασία και εισοδήματα για όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται. Χρειάζεται όμως να βρεθεί μια μέθοδος ώστε η τεχνολογική ανάπτυξη να αποσυνδεθεί από την επιβάρυνση της φύσης.

Η κυκλική οικονομία έρχεται να προσφέρει ακριβώς αυτή τη μέθοδο — να μας δείξει πώς μπορούμε να ζούμε το ίδιο καλά, και ακόμη καλύτερα, από ό,τι πριν, αξιοποιώντας τους φυσικούς πόρους όσο το δυνατόν καλύτερα και όσο το δυνατόν περισσότερο, έτσι ώστε δηλαδή τα υλικά που παίρνουμε από τη γη (λ.χ. ορυκτά) ή που δημιουργούμε τεχνητά (λ.χ. πλαστικό) να «κυκλοφορούν» στην οικονομία για το, κατά το δυνατόν, μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, με συνέπεια να μειωθεί όσο γίνεται τόσο η ανάγκη για εξόρυξη ή παραγωγή νέων υλικών, όσο και για την απόθεση/ταφή υλικών που έχουν εξαντλήσει τη χρησιμότητά τους.

Σε μια σειρά από άρθρα θα διερευνήσουμε τα βασικά στοιχεία της κυκλικής οικονομίας και θα απαντήσουμε σε βασικά ερωτήματα:

• Τι σημαίνει κυκλική οικονομία και πώς λειτουργεί;
• Με ποιον τρόπο «επιβάλλεται» στους παράγοντες της αγοράς και τους καταναλωτές;
• Τι είναι τα απόβλητα και πώς συνδέεται η κυκλική οικονομία με αυτά;
• Τι οφέλη φέρνει και τι κόστη προκαλεί; Και ποιος επιβαρύνεται με τα κόστη;

Θα δούμε πώς αντιμετωπίζονται τα θέματα αυτά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στη χώρα μας και, όπου είναι ενδιαφέρον, και σε άλλες χώρες.

* * *

Στο σημερινό, εισαγωγικό άρθρο, θα επιχειρήσουμε να εξοικειωθούμε με την έννοια της κυκλικής οικονομίας και να δούμε ποιοι είναι οι παράγοντες της αγοράς που μπορούν να επηρεάσουν προς την κατεύθυνσή της.

Γραμμική και κυκλική οικονομία

Μιλάμε για κυκλική οικονομία και, μέχρι στιγμής, δεν έχουμε δώσει κάποιον ορισμό. Υπονοήθηκε παραπάνω, όμως, ότι η κυκλική οικονομία σχετίζεται με τη συνεχή αξιοποίηση των υλικών πόρων — πολύ σωστά κάποιος υποψιασμένος αναγνώστης θα έκανε τη σύνδεση μ’ αυτό που ονομάζουμε «ανακύκλωση». Πράγματι, η ανακύκλωση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην κυκλική οικονομία, αλλά δεν ταυτίζεται με αυτήν. Αλλά η έννοια της κυκλικής οικονομίας θα γίνει πολύ πιο κατανοητή αν την αντιπαραβάλουμε με τη λεγόμενη «γραμμική» οικονομία, η οποία παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιούνται και οι πρώτες ύλες της οικονομίας σήμερα.

Η γραμμική οικονομία βασίζεται στην ακόλουθη αλληλουχία ενεργειών: εξόρυξη του πόρου, αξιοποίησή του στην κατασκευή ενός προϊόντος, χρήση του προϊόντος και απόθεση ή ταφή του, μόλις το προϊόν χάσει τη χρησιμότητά του και το πετάξουμε ως σκουπίδι. Βασικά, είναι η εξέλιξη των πρώτων υλών και των προϊόντων, όπως την έχουμε συνηθίσει. Ο πόρος ξεκινά από φυσική μορφή στη γη και καταλήγει ως απόβλητο/απόρριμμα πάλι στη γη.

Στην κυκλική οικονομία ο πόρος που εξάγεται από τη γη αξιοποιείται μεν για να κατασκευαστεί ένα προϊόν, όταν όμως το εν λόγω προϊόν ξεπεράσει τη χρησιμότητά του, ο πόρος αυτός (λ.χ. το μέταλλο ή το γυαλί) ανακτάται και χρησιμοποιείται σε ένα άλλο προϊόν, δηλαδή ανακυκλώνεται. Έτσι, το όφελος είναι διπλό: αφενός δεν χρειάζεται, για το νέο προϊόν, να εξαχθεί νέος πόρος από τη γη και, αφετέρου, δεν χρειάζεται να βρούμε χώρο για να το αποθέσουμε ή να το θάψουμε. Αλλά κυκλική οικονομία δεν είναι μόνο αυτό: στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας επιδιώκεται τα προϊόντα να έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, ώστε να παράγονται λιγότερα απόβλητα· καταβάλλεται προσπάθεια ώστε τα προϊόντα με λίγες επισκευές να μπορούν να παρατείνουν τη διάρκεια ζωής τους· προσπαθούμε να αποφύγουμε, όσο γίνεται, την απόθεση ή την ταφή των προϊόντων.

Όσο επιτυγχάνονται οι παραπάνω επιμέρους στόχοι, όσο δηλαδή οι φυσικοί πόροι αξιοποιούνται πολύ καλύτερα και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, πετυχαίνουμε και έναν γενικό και σπουδαίο στόχο που υπονοήσαμε στην αρχή: επιτρέπουμε να υπάρχει διαρκώς μεγαλύτερη ανάπτυξη, διατήρηση και αύξηση του επιπέδου ζωής μας, χωρίς να επιβαρύνεται το περιβάλλον.

Παράγοντες της αγοράς και της κυκλικής οικονομίας

Κλείνουμε τη σημερινή εισαγωγή, επισημαίνοντας ποιοι είναι οι «παίκτες» της αγοράς, οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται εάν η οικονομία θα διατηρήσει τη μορφή της γραμμικής οικονομίας ή θα οδηγηθεί στην κυκλική οικονομία. Είναι το κράτος, οι παραγωγοί/εισαγωγείς/έμποροι των προϊόντων και οι καταναλωτές. Ο καθένας έχει τον ρόλο του:

(α΄). Το κράτος —και εννοούμε τόσο την κεντρική κυβέρνηση, όσο και την αυτοδιοίκηση— είναι αυτό που σήμερα, στο πλαίσιο της γραμμικής οικονομίας, έχει την ευθύνη για τη συλλογή και τη διάθεση (= ξεφόρτωμα: κυρίως μιλάμε για την ταφή) των απορριμμάτων. Στο πλαίσιο της γραμμικής οικονομίας, δηλαδή, το κράτος είναι αυτό που επιβαρύνεται περισσότερο οικονομικά. Έχει όμως τη δυνατότητα, μέσω της νομοθετικής αρμοδιότητας, να ορίσει δικαιώματα και υποχρεώσεις και να παράσχει κίνητρα, ώστε οι υπόλοιποι παράγοντες να συμπεριφέρονται κατά τρόπο που οδηγεί την οικονομία στην κυκλικότητα: για παράδειγμα, μπορεί να υποχρεώνει τους καταναλωτές να διαχωρίζουν τα απόβλητά τους σε ανακλυκλώσιμα ή μη (ή και σε επιμέρους «ρεύματα» αποβλήτων) με τους μπλε και πράσινους κάδους ή να προσφέρει «πράσινες πιστοποιήσεις» σε όσα προϊόντα αξιοποιούν κατά τον βέλτιστο τρόπο τα υλικά τους, στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας.

(β΄). Οι παραγωγοί/εισαγωγείς/έμποροι είναι αυτοί που έχουν την οικονομική ωφέλεια από τη διακίνηση των προϊόντων, αλλά και μπορούν να σχεδιάζουν τα προϊόντα ώστε να είναι πιο ανθεκτικά ή να εισάγουν και να εμπορεύονται προϊόντα που είναι από ανακυκλώσιμα υλικά ή που επισκευάζονται εύκολα. Στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας έχει δημιουργηθεί και η έννοια της «διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού», η οποία επιβάλλει υποχρεώσεις στους παραγωγούς και εισαγωγείς και εμπόρους, μεταξύ άλλων και για τη συλλογή των αποβλήτων που σχετίζονται με την οικονομική τους δραστηριότητα.

(γ΄). Οι καταναλωτές έχουν πολλαπλό και σημαντικό ρόλο. Κάνουν άραγε τον διαχωρισμό των απορριμμάτων στην πηγή (δηλαδή ξεχωρίζουν σωστά τα σκουπίδια που μπαίνουν στον πράσινο και στον μπλε κάδο), διευκολύνοντας έτσι τη διαλογή τους και την ανακύκλωση; Πόσο συχνά αλλάζουν το κινητό ή τον ηλεκτρονικό υπολογιστή τους; Προτιμούν προϊόντα που έχουν προέλθει από ανακύκλωση σε σχέση με άλλα;

* * *

Στο επόμενο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με την έννοια του αποβλήτου. Θα δούμε πώς το αντιμετωπίζει η ευρωπαϊκή και ελληνική νομοθεσία και πώς η αντιμετώπιση αυτή επηρεάζει τις ευθύνες και τη συμπεριφορά των παραγόντων που αναφέραμε μόλις.

[ Eικ.: Sybil Andrews, Oranges, 1929 ]