Μικροσενάρια

Υπάρχει πάντα στο σινεμά μια απόσταση μεταξύ του παρατηρητή και του παρατηρούμενου αντικειμένου. Τη νιώθεις αυτή την απόσταση ενώ βλέπεις την ταινία, ακόμα κι αν δεν τη σκέφτεσαι. Η αίσθηση ότι αυτό που βλέπεις επί της οθόνης είναι πάντα «εκεί», «αλλού». Ο κινηματογράφος ήταν πάντα ένα μέσο που παρουσίαζε γεγονότα που συνέβησαν «κάποτε», «κάπου» — πάντως όχι «εδώ» και «τώρα».

Αυτός ο θεμελιώδης χωροχρονικός διαχωρισμός είναι αναπόσπαστο κομμάτι του σινεμά: όσο κι αν μια ταινία προσπαθεί να πείσει το κοινό να πιστέψει στην ψευδαίσθησή της, πάντοτε αποφεύγει σχολαστικά οτιδήποτε θα έκανε τον θεατή να εκτεθεί και να νιώσει άβολα. Υπάρχουν στιγμές όπου αυτή η απόσταση ασφάλειας διαβρώνεται (η στιγμή που το φιλμ «Σιωπηλός Μάρτυρας» του Χίτσκοκ αρχίζει να μας παρατηρεί ενώ το παρακολουθούμε ή η στιγμή όπου οι «120 Μέρες στα Σόδομα» του Παζολίνι μας καλούν να συμμετάσχουμε στο θέαμα των βασανιστηρίων). Αλλά σε γενικές γραμμές, παρ’ όλες τις ενδιαφέρουσες θεωρητικές συζητήσεις, ο κινηματογράφος εξακολουθεί να είναι πάντα μια ιστορία που συμβαίνει με ασφάλεια μακριά από εμάς.

Στις ταινίες καταστροφής που παράγει σωρηδόν το Χόλιγουντ πολλές φορές βγαίνει κάποιος (συνήθως ο πρόεδρος των ΗΠΑ) και λέει στον κόσμο, «Μην πανικοβάλλεστε, εκκενώστε τις πόλεις με τάξη και ψυχραιμία». Και μετά ο σκηνοθέτης συνήθως κάνει cut σε μια σκηνή κλοτσοπατινάδας, όπου αλλόφρονες τρέχουν ουρλιάζοντας, ποδοπατιούνται, στουκάρουν με τα αυτοκίνητα κλπ. Και ο θεατής δυσανασχετεί εύλογα: «Μα τι κοπανιέστε, το κάνετε χειρότερο». Άλλες φορές, ενώ παρακολουθείς κάποιο χαρακτήρα να τα κάνει μαντάρα, να μένει ας πούμε καρφωμένος στο έδαφος αντί να τρέξει να φύγει ή να πηγαίνει προς τη λάθος κατεύθυνση, πιάνεις τον εαυτό σου να σκέφτεται, «Τρέχα, ρε άνθρωπε, τι κάθεσαι και κοιτάς;» ή, «Όχι από κει, ρε κοπελιά, εκεί είναι ΑΥΤΟΣ».

Το σινεμά παράγει και προσφέρει προς κατανάλωση τρομερά μεγάλες δόσεις του προϊόντος «έξω απ' τον χορό πολλά τραγούδια λέμε». Το σκέφτομαι ξανά και ξανά αυτό τα τελευταία χρόνια, τώρα που μετά από αρκετό καιρό η ανθρωπότητα ξαναβρίσκεται (στην πραγματική ζωή αυτή τη φορά) αντιμέτωπη με μικροσενάρια καταστροφής — και που μοιάζουμε καμιά φορά να αντιδρούμε με τον πανικό που κοροϊδεύουμε άλλοτε ως θεατές. Τα λέω «μικροσενάρια» γιατί απέχουν πολύ από τις ολοκληρωτικές καταστροφές που βλέπουμε στο Χόλιγουντ. Δεν χτύπησε μετεωρίτης τη Γη, ούτε μας επιτέθηκαν υπερεξοπλισμένοι εξωγήινοι, ούτε αποσυντίθεται ο πυρήνας του πλανήτη. Έστω κι έτσι όμως, η πτώση των Δίδυμων Πύργων θα μπορούσε να παίξει σε φιλμ του Ρόναλντ Έμεριχ. Τα χτυπήματα του Ισλαμικού Κράτους (ή τέλος πάντων όσα συνδέονται με τον ισλαμιστικό φονταμενταλιστικό εξτρεμισμό) θα χωρούσαν σε ένα φιλμ του Μποντ. Ακόμη και η έξοδος της Βρετανίας από την ΕΕ και η συζήτηση που παρακολουθούμε για το αν θα καταρρεύσει το Ηνωμένο Βασίλειο ή αν θα τελειώσει η ενωμένη Ευρώπη, παίρνει τον χαρακτήρα και (κυρίως) μοιάζει να προκαλεί τις αντιδράσεις ενός «σεναρίου καταστροφής».

Το ζήσαμε και πέρυσι το καλοκαίρι στην Ελλάδα. Η εμφανιζόμενη ως πιθανή έξοδος από το ευρώ προκάλεσε (και στον γράφοντα) ανάμεικτα συναισθήματα φόβου και πανικού. Ο δημόσιος λόγος έγινε μια κλοτσοπατινάδα, σαν αυτές επί της οθόνης, με τρομακτικές προβλέψεις, οιμωγές, θρήνους και πλειοδοσία καταστροφολογίας. Μάλιστα, από κάποιους προσφέρθηκε έως και το επιχείρημα ότι η ένταση και το πάθος της υστερίας για το τι θα μας συνέβαινε αν βγαίναμε από το ευρώ έπαιξε τελικά ρόλο στην ενίσχυση της ψήφου υπέρ του «ΟΧΙ». Πιθανώς — αν και δεν το πιστεύω προσωπικά.

Η ψυχραιμία είναι υποτιμημένη αρετή. Ιδίως στην καθ’ ημάς πραγματικότητα όπου η ψυχραιμία έχει καταγραφεί και γίνεται νοητή ως αντίθετο του πάθους και της ζωντάνιας. Το πρότυπο που μας σαγηνεύει είναι του ανθρώπου που μπαίνει μες στα όλα με τρομερή ζέση και ένταση. Θεωρούμε τον ψύχραιμο μάλλον κρύο άνθρωπο, που ζυγιάζει με προσοχή, επιδεικνύοντας ύποπτη υπολογιστικότητα και λογική. Καμιά φορά τον ταυτίζουμε έως και με τον μοιρολάτρη — αυτόν που παραδίδεται στο «Ό,τι είναι να γίνει θα γίνει». Τώρα που είμαστε μέσα στον χορό και όχι απέξω, ίσως είναι μια καλή ιδέα να μασουλήσουμε λίγο ποπ-κορν και να πούμε στον εαυτό μας, «Μην πανικοβάλλεσαι, ψυχραιμία».

Η ψύχραιμη αντιμετώπιση δεν είναι το πρώτο βήμα για την αδράνεια. Τουναντίον, ίσως είναι η ασφαλέστερη οδός για αποτελεσματική (και πιθανώς λιγότερο μάταιη) αντίδραση στο πρόβλημα.