Το νησί

Το νησί Ellis. Αλλιώς, το νησί των δακρύων ή το νησί της ελπίδας. Διπλό όνομα, καθώς δύο τύχες επεφύλασσε το νησί για τους μετανάστες που έφταναν εκεί: Θα έμπαιναν στο αμερικανικό όνειρο ή θα έμεναν εγκλωβισμένοι στο νησί να κοιτούν το Άγαλμα της Ελευθερίας πεθαίνοντας εκεί (και κάποιοι θα γύριζαν πίσω στην πατρίδα τους). Στο νησί, στα τέλη του 19ου μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, γινόταν η διαλογή των ανθρώπων που έφταναν εκεί κατά χιλιάδες κυρίως από την Ευρώπη. Τα νούμερα είναι αποκαλυπτικά, όμως αφήνω τον αναγνώστη που ενδιαφέρεται για αυτά να τα δει στη Wikipedia.  Χιλιάδες έμειναν μόνοι στο νησί αποκομμένοι από τη μοίρα που κυνηγούσαν απέναντι, κυρίως για λόγους υγείας (και εύλογης σωματικής κόπωσης) ή εξαιτίας πρότερης εγκληματικής συμπεριφοράς ή λόγω έλλειψης χρημάτων που θα διαβεβαίωναν ότι θα μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους μέχρι να βρουν δουλειά. Στο Νοσοκομείο Μεταναστών του Έλις στοιβάχτηκαν ψυχές που ακόμη κυκλοφορούν με την ίδια ελπίδα και τα ίδια δάκρυα.

Τις ψυχές αυτές αφουγκράστηκε ο Γάλλος καλλιτέχνης JR και τις έκανε μία μεγάλης κλίμακας έκθεση φωτογραφιών σε άσπρο-μαύρο, αυτό δηλαδή που ξέρει να κάνει εξαιρετικά. Μέσα στο νοσοκομείο αξιοποίησε αρχειακό υλικό και εγκατέστησε φωτογραφίες ανθρώπων που ήταν εκεί, σε πραγματικό μέγεθος, αποτυπώνοντας τη ζωή στο νησί Έλις και δίνοντας ξανά ζωή στους μετανάστες που έμειναν εκεί για πάντα.

Η έκθεση αυτή («Ellis Unframed») αποτέλεσε και τη βάση για την ταινία μικρού μήκους —διάρκειας 14 λεπτών— με πρωταγωνιστή τον Ρόμπερτ Ντε Νίρο και σεναριογράφο τον Έρικ Ροθ. Η ταινία δείχνει έναν ακόμη μετανάστη που δεν πέρασε απέναντι, να συνομιλεί με τα φαντάσματα του παρελθόντος — μέχρι να γίνει και ο ίδιος φάντασμα. Στο όριο του τότε και του τώρα, ο JR διεγείρει τη συλλογική μνήμη, υπογραμμίζει την κοινή ιστορία και αντανακλά το φόβο και την ελπίδα του μεταναστευτικού ταξιδιού σε εικόνες ζωντανές στο χρόνο και στο χώρο. 

Το μήνυμα δεν μπορεί παρά να ακούγεται ηχηρά στα αυτιά της Ευρώπης που αναρωτιέται πώς θα αποφασίσει εάν πληρούν τα κριτήρια, και ποια είναι αυτά, όσων ζητούν να μπουν στις χώρες της. Οι ουρές στα σύνορα προσφύγων είναι οι ψυχές του Έλις που κινούνται μέσα στο χρόνο ψάχνοντας τη δική τους γη της επαγγελίας. Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος έχει στο γενεόγραμμά του μια ιστορία προσφυγιάς ή μετανάστευσης, κοντινή ή μακρινή.

(Όταν είδα το τρέιλερ της ταινίας, σκέφτηκα αμέσως το συνώνυμο του νησιού —για εμένα που έχω σπουδές βιολογίας—, τη φυσική απομόνωση. Βιολογική, ηθική, ψυχική απομόνωση σε ένα νησί για χιλιάδες ανθρώπους. Και ένιωσα, χωρίς να είμαι εκεί, ένα παρόμοιο συναίσθημα με αυτό που είχα όταν είχα επισκεφτεί τη Σπιναλόγκα: εγκλεισμός και αποκλεισμός. Άλλο βέβαια το ένα νησί, και άλλο το άλλο. Άλλα, τελείως άλλα, και τα σημερινά σύνορα. Ναι. Μα όλα τους κλίνουν σε μια καταπάτηση: στην καταπάτηση του ονείρου του ανθρώπου να ζει ελεύθερος όπου το επιθυμεί. Και στο Έλις και στη Σπιναλόγκα και στα ευρωπαϊκά σύνορα, η ζωή όπως τη θέλουν οι εγκλωβισμένοι εκεί είναι τόσο δίπλα που μπορούν και τη βλέπουν — όμως δεν τη φτάνουν ποτέ).