Ο δημόσιος χώρος

3 Σεπτεμβρίου 2018, Βρετανία. Στον τηλεοπτικό σταθμό BBC2 τελείωσε η μετάδοση της νέας μεσημεριανής ενημερωτικής εκπομπής Politics Live. Ολόκληρο το panel του πρώτου επεισοδίου αποτελούνταν από γυναίκες –δύο πολιτικούς, τρεις δημοσιογράφους και την παρουσιάστρια. Στις αντιδράσεις των τηλεθεατών απευθείας στον τηλεοπτικό σταθμό και μέσω των κοινωνικών μέσων επικράτησαν οι αποδοκιμασίες για την έμφαση στην «πολιτική ορθότητα» της σύνθεσης του πάνελ, για «τέχνασμα», για απόπειρα του αρχισυντάκτη να «τρίψει στη μούρη» των τηλεθεατών τη γυναικεία παρουσία. Δεν είναι δύσκολο να μαντέψουμε το φύλο της πλειοψηφίας εκείνων που παραπονέθηκαν. Οι διαμαρτυρίες δεν αφορούσαν τα επαγγέλματα ή την καταλληλότητα του πάνελ για τη συζήτηση των θεμάτων της εκπομπής· αναφέρονταν αποκλειστικά στο φύλο και την προβολή του.

Είναι γεγονός –εμείς οι γυναίκες το ζούμε στην καθημερινότητά μας– ότι η γυναικεία παρουσία δεν περνά απαρατήρητη. Ακόμα και όταν αγνοείται ή αποσιωπείται, η ύπαρξή της είναι προϋπόθεση. Από την οικιακή βοηθό («Έχω γυναίκα σήμερα») στη νοικοκυρά («Τι φαΐ έχει;»), η αφομοίωση και η απώθηση στο φόντο πηγάζουν από την παθητικότητα που τις καθιστά απούσες στην ύπαρξή τους και ενδυναμώνονται από αυτήν. Αρκεί να θυμηθούμε πόσες φορές ακούσαμε μειωτικά σχόλια ή σοβινιστικά ανέκδοτα για γυναίκες σε επαγγελματικές συναντήσεις, συμβούλια ή άλλες δημόσιες μαζώξεις με γυναίκες παρούσες. Επίσης, ας μετρήσουμε πόσες φορές δεν αντιδράσαμε, σιωπήσαμε ή δείξαμε συγκατάβαση σε κάθε παρόμοιο περιστατικό.

Η γυναίκα στον δημόσιο χώρο γίνεται αντιληπτή όταν παρεκκλίνει από τις προσδοκίες που αναμένεται να εκπληρώσει. Για παράδειγμα, όποτε ασχολείται με θέματα που δεν αφορούν τη θηλυκότητα. Στην πολιτική είναι σχεδόν προαπαιτούμενο να κατεβαίνει κάθε γυναίκα υποψήφια με ατζέντα για την ισότητα, τη μητρότητα, τη θέση της γυναίκας οπουδήποτε γενικώς. Συνακολούθως, στη δημόσια σφαίρα περιμένουμε από τις γυναίκες να αλληλοϋποστηρίζονται –ένα μέτωπο απέναντι στην πατριαρχία– λόγω της φύσης τους, όχι εξαιτίας των κοινών χαρακτηριστικών τους σε κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο. Θεωρούμε δέον, δηλαδή, να απωλέσει η κάθε γυναίκα την ατομικότητά της, την ταυτότητα που συνέθεσε από τα δικά της βιώματα, την εκπαίδευσή της, την προσωπική και επαγγελματική εμπειρία που συγκέντρωσε όσα χρόνια ζει στον πλανήτη, και να γίνει ανώνυμο μέλος της ομάδας εκείνη για την οποία η πατριαρχία έχει δημιουργήσει μια θέση, ένα σύνολο προδιαγραφών.

Όταν λέμε δημόσιος χώρος, δεν εννοούμε μόνο τον επαγγελματικό. Δημόσιος χώρος είναι ο δρόμος, τα μέσα μαζικής μεταφοράς, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι οι περιστάσεις και οι δομές στις οποίες μια γυναίκα καλείται να υιοθετήσει μια δημόσια ταυτότητα, το σύνολο των ιδιοτήτων που τη διαφοροποιούν από την ταυτότητα που ενσαρκώνει στον προσωπικό οικιακό χώρο. Αλλά, μολονότι προβάλλω, π.χ., την ταυτότητα μιας γυναίκας που πηγαίνει στη δουλειά όταν βγαίνω από το σπίτι το πρωί ή όταν χρησιμοποιώ το τρένο, το καμάκι της κακιάς ώρας που θα μου κορνάρει με ένα γελοίο σχόλιο για οτιδήποτε τον «ανάβει» επάνω μου ή ο εφαψίας που θα στριμωχτεί κοντά μου αγνοούν και, κατά συνέπεια, ακυρώνουν την ταυτότητα που ενδύθηκα. Βλέπουν την ταυτότητα που τους εξυπηρετεί, με στριμώχνουν στη στοίβα με ό,τι θεωρούν εκείνοι «γυναίκα» και με τους κανόνες συμπεριφοράς/αντιμετώπισης που έχουν συντάξει οι ίδιοι.

Το συγκεκριμένο «προνόμιο», δυστυχώς, το «απολαμβάνουμε» πριν ενηλικιωθούμε. Ο φιλανθρωπικός οργανισμός Girlguiding UK δημοσίευσε φέτος, όπως κάθε χρόνο, ανησυχητικά νούμερα για τον φόβο που νιώθουν κορίτσια και νέες γυναίκες εκτός σπιτιού. Κορίτσια 13 έως 21 ετών αισθάνονται ανασφάλεια όταν περπατούν μόνα στον δρόμο, με το μισό περίπου δείγμα των 1.900 ερωτηθεισών να δηλώνει πως έχει υποστεί παρενόχληση ή γνωρίζει κάποια που της έχει συμβεί.

Μια γυναίκα, επίσης, είναι εκτεθειμένη και στον εικονικό δημόσιο χώρο: το διαδίκτυο. Στην ΕΕ, το 20% των γυναικών 18 έως 26 ετών έχουν υποστεί παρενόχληση στο Internet. Επειδή το ποσοστό προέρχεται μόνο από συγκεκριμένες καταγγελίες περιστατικών παρενόχλησης, ο αριθμός των γυναικών που παρενοχλούνται στα κοινωνικά μέσα –κυρίως– είναι κατά πολύ υψηλότερος.

Στις περιπτώσεις των γυναικών που δεν ζουν στον δυτικό κόσμο, τα πράγματα γίνονται ακόμη δυσκολότερα. Είναι δύσκολο να προσπεράσουμε τις ειδήσεις που έρχονται συχνά από την Ινδία για κτηνώδεις ομαδικούς ή μη βιασμούς, με πυρπόληση και δολοφονία των θυμάτων σε αρκετές περιπτώσεις – έρευνες αναφέρουν ένα περιστατικό κάθε έξι ώρες. Η ηλικία των θυμάτων ξεκινά από τρυφερές, κάτω από τα δέκα έτη, ενώ οι βιαστές δεν κάνουν «διακρίσεις» μεταξύ γηγενών και τουριστριών. Στη χώρα που τα κορίτσια νουθετούνται να μη μιλάνε ή να εκφέρουν λόγο «απαλά», που μία γυναίκα ανά ώρα δολοφονείται επειδή έφερε μικρή προίκα στον γάμο, κοστίζει πραγματικά να υπάρχεις ως θηλυκό.

Πόσες φορές δεν είδαμε στις οθόνες μας περιστατικά φυλάκισης, προπηλακισμού ή δημόσιου μαστιγώματος γυναικών επειδή δεν φορούν χιτζάμπ ή επειδή το χαλάρωσαν γύρω από το κεφάλι τους σε ισλαμικές χώρες; Και ποιος δεν θυμάται τον σχεδόν εξ επαφής πυροβολισμό στο κεφάλι της δεκαπεντάχρονης Μαλάλα Γιουσαφζάι στο Πακιστάν το 2012, επειδή πήγαινε σχολείο και ενθάρρυνε δημόσια και επώνυμα όλα τα κορίτσια να κάνουν το ίδιο;

Αν χρειάζονται θάρρος και τεχνικές αυτοσυγκράτησης και αυτοάμυνας για να είσαι γυναίκα εκτός σπιτιού, οι απαιτήσεις αυξάνονται όταν βρίσκεσαι στο προσκήνιο, μπροστά στις κάμερες, σε δημόσιο αξίωμα. Όταν η Χίλαρι Ρόνταμ ξεκινούσε τις σπουδές της στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Γέιλ το φθινόπωρο του 1969, έτρεφε μεγάλες φιλοδοξίες για τις κατακτήσεις του κινήματος για τα δικαιώματα της γυναίκας, ασχέτως αν η ίδια ήταν μία από τις μόλις 27 φοιτήτριες στους 235 πρωτοετείς. Σχεδόν μία δεκαετία αργότερα, σύζυγος του Κυβερνήτη του Άρκανσο, δυσαρέστησε μεγάλο αριθμό των ψηφοφόρων του επειδή διατήρησε το επώνυμό της –δίδασκε και δικηγορούσε ως Ρόνταμ– αντί να το αλλάξει σε Χίλαρι Κλίντον· κάτι που ορισμένοι θεωρούν πως ανάμεσα σε άλλους παράγοντες κόστισε την επανεκλογή του στις επόμενες κυβερνητικές εκλογές. Δώδεκα χρόνια μετά, θα χρειαστεί να υπερασπιστεί την επαγγελματική της σταδιοδρομία απέναντι στις κατηγορίες για οικονομική εύνοια του Κυβερνήτη Κλίντον υπέρ του τοπικού δικηγορικού γραφείο στο οποίο εργαζόταν εκείνη.

Σε αυτό το κείμενο καλύψαμε πολύ συνοπτικά τις διαφορετικές συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στη δημόσια σφαίρα σε σχέση με τους άντρες. Η προσπάθεια που γίνεται από τις επίσημες δομές και οι πρωτοβουλίες κοινωνικών φορέων για την εξάλειψη των double standards και της υποκειμενικότητας αποτελούν ενθαρρυντικά δείγματα αλλαγής νοοτροπίας· μιας νοοτροπίας που κατρακυλά αιώνες τώρα από τον καταρράκτη των θεσμικών ανισοτήτων και ρέει μέσα στο αυλάκι της παθητικότητας και του status quo.

Χρειαζόμαστε τον φεμινισμό για να μας βοηθήσει να κολυμπήσουμε κόντρα στο ρεύμα και, γιατί όχι, για να υψώσει το φράγμα που θα ανακόψει τη ροή του αναχρονισμού.

[ Για το παρόν κείμενο χρησίμευσαν στοιχεία από τις εξής πηγές: www.standard.co.uk, Politics Live editor defends all-women line-up on new BBC show after critics brand it ‘gimmicky’ and too PC, 4.9.2018· www.bbc.com, ‘Sexist, unsafe’ world experienced by young girls, 19.9.2018· www.theguardian.com, India’s abuse of women is the biggest human rights violation on Earth, 27.4.2018· Hillary Rodham Clinton, Living History, Scribner 2004· www.lawspot.gr, Κανόνες για την καταπολέμηση του εκφοβισμού και της σεξουαλικής παρενόχλησης από την ΕΕ, 18.9.2018 ].

[Εικονογράφηση: Edward Hopper, Office at Night (1940, λεπτ.), συλλογή του Walker Art Center, Minneapolis ].