Ο χρόνος και η ελπίδα

Τριακόσιες εξήντα πέντε και κάτι περιστροφές γύρω από τον εαυτό της έκανε η σφαίρα από πέτρα, νερό, αέρα και φωτιά που κατοικούμε και μοιραζόμαστε μαζί με αμέτρητα άλλα πλάσματα, και παράλληλα συμπλήρωσε άλλον ένα κύκλο γύρω από το αστέρι που τη φωτίζει και της δίνει ζωή. Και οι δύο κινήσεις αυτές καθορίζουν το χρονικό διάστημα που εμείς ονομάζουμε έτος ή χρονιά. Άλλη μια χρονιά πέρασε λοιπόν, άλλη μια περίοδος τελείωσε, άλλη μια περίοδος, άλλη μια χρονιά, αρχίζει.

Οι επαναλήψεις αυτών των περιόδων δεν σημαίνουν βέβαια ότι και το περιεχόμενό τους επαναλαμβάνεται: αυτό είναι κάτι που τουλάχιστον τη σημερινή εποχή το γνωρίζουν όλοι. Ο χρόνος αυτός καθ’ εαυτός δεν είναι κυκλικός. Ο χρόνος κυλά προς μια κατεύθυνση, γραμμικά και, σύμφωνα με την εμπειρία που έχουμε αλλά και όπως μας δείχνουν και τα μηχανήματα που χρησιμοποιούμε για να τον μετρήσουμε, ομοιόμορφα. Κάθε μέρος του χρόνου που περνά, κάθε διάρκεια, είναι η ίδια με τις προηγούμενες και ίδια με αυτές που θα ακολουθήσουν – είτε αυτή η διάρκεια έχει το μέγεθος ενός δευτερολέπτου, μιας ώρας ή ενός εικοσιτετράωρου, μιας ωρολογιακής ημέρας. Γνωρίζουμε βέβαια πως μια ηλιακή ημέρα, δηλαδή το χρονικό διάστημα από ανατολή σε ανατολή του ηλίου, μπορεί να διαφέρει από εποχή σε εποχή του έτους, όπως επίσης γνωρίζουμε ότι η ηλιακή ημέρα διαρκεί όλο και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου, κάτι που οφείλεται στη βαρυτική αλληλεπίδραση γης και ήλιου. Όμως όλα αυτά τα γνωρίζουμε γιατί ο χρόνος ο ίδιος, ο χρόνος που μπορούμε να μετράμε ανεξάρτητα από την περιστροφή της γης γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον ήλιο, κυλά ομοιόμορφα και πάντοτε προς μια κατεύθυνση: από το παρελθόν προς το μέλλον.

Όμως ο χρόνος έχει μερικά ακόμα παράξενα χαρακτηριστικά.

Το πρώτο είναι ότι ο χρόνος είναι εντελώς ουδέτερος ως προς το περιεχόμενό του, δηλαδή ως προς αυτά που συμβαίνουν ενόσω αυτός κυλά ομοιόμορφα και σταθερά. Ο χρόνος επιτρέπει και επαναλήψεις –όπως είναι η εναλλαγή της μέρας με τη νύχτα, η εναλλαγή των εποχών και η περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο–, αλλά και τη μοναδικότητα και μη επαναληπτικότητα των γεγονότων: ό,τι συνέβη χθες, πριν από μια εβδομάδα, ένα μήνα, ένα χρόνο, έναν αιώνα δεν θα ξανασυμβεί ποτέ ως το ίδιο και ταυτόσημο γεγονός. Όπως και η ζωή κάθε έμβιου όντος είναι μία, μοναδική και ανεπανάληπτη. Όπως και κάθε ανθρώπινη πράξη και κάθε σκέψη, κάθε λέξη που βγαίνει από ένα στόμα και ακούγεται από ένα αυτί.

Το δεύτερο παράξενο χαρακτηριστικό του χρόνου είναι ότι έχει μια «άπειρη» χωρητικότητα ως προς τα γεγονότα που μπορούν να συμβούν ακόμα και σε μια απειροελάχιστη χρονική στιγμή. Κάθε στιγμή του χρόνου περιέχει όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν, συνέβησαν ή θα συμβούν στο σύμπαν, γιατί κάθε στιγμή του χρόνου είναι η συνέχεια όλων των στιγμών που έχουν προηγηθεί κατά τη ροή του χρόνου (και που φυσικά και αυτές περιείχαν όλα τα γεγονότα του σύμπαντος) και η αρχή όλων των στιγμών που θα ακολουθήσουν. Κάθε στιγμή του χρόνου, κάθε «τώρα», περιέχει όλα τα «εδώ», όλα τα «πριν» αλλά και όλα τα «μετά», γιατί, όπως μας διδάσκει η σύγχρονη επιστήμη του χρόνου, λόγω της πεπερασμένης ταχύτητας του φωτός, που είναι όμως το ταχύτερο μέσον μεταφοράς πληροφοριών στο σύμπαν, το δικό μας «εδώ και τώρα» περιέχει γεγονότα που θα μάθουμε (δηλαδή θα μάθουν οι απόγονοί μας) όταν αυτό το «εδώ και τώρα» θα είναι πλέον μακρινό παρελθόν και εμείς μια αχνή ανάμνηση, ή και τίποτε.

Ο χρόνος περιέχει λοιπόν το γνωστό και το άγνωστο, το δεύτερο μάλιστα σε διπλή μορφή: ο χρόνος περιέχει το άγνωστο του παρελθόντος, που δεν μάθαμε μέχρι σήμερα, και το άγνωστο του μέλλοντος που είτε θα το μάθουμε όταν έρθει η ώρα του είτε θα μας μείνει για πάντα άγνωστο επειδή ο δικός μας, ο προσωπικός μας χρόνος δεν θα μας επιτρέψει κάποτε να μαθαίνουμε τίποτα πια.

Όμως ξέρουμε ότι ο χρόνος θα συνεχίσει να κυλά και χωρίς εμάς και ότι αυτά που αρχίσαμε θα βρουν με κάποιον τρόπο τη συνέχειά τους στα έργα και τις ημέρες άλλων. Και αυτό το ξέρουμε γιατί αυτό από το οποίο αποτελείται το περιεχόμενο των σκέψεών μας, αυτό που ονομάζουμε έννοιες, είναι κάτι κοινό μεταξύ μας, κάτι που το μοιραζόμαστε όχι μόνο με τους σύγχρονούς μας, αλλά και με αυτούς που έχουν ήδη φύγει από τη ζωή και με αυτούς που θα έρθουν. Οι έννοιες είναι κάτι που υπάρχει μαζί με τον χρόνο, γιατί και ο χρόνος είναι το περιεχόμενο μιας έννοιας. Επειδή λοιπόν υπάρχουν έννοιες, υπάρχει και ο χρόνος και υπάρχει και αυτό που, από τη δική μας, χρονικά πεπερασμένη σκοπιά, θα υπάρξει κάποτε στο μέλλον. Και, επειδή υπάρχει η έννοια του χρόνου, ο χρόνος είναι άπειρος, χωρίς αρχή και τέλος. Ο χρόνος δεν έχει πεπερασμένη διάρκεια γιατί η έννοια του χρόνου περιέχει την έννοια της διάρκειας, κα έτσι ο «πραγματικός» χρόνος περιέχει όλες τις διάρκειες.

Όμως σε τι μας ωφελεί αυτή η γνώση; Τι θετικό περιεχόμενο μπορεί να έχει ένας άπειρος χρόνος, ο οποίος στο μεγαλύτερο μέρος του μπορεί να είναι κενός, ένα «τώρα» χωρίς «εδώ» ή, ακόμα χειρότερα, ένα «τώρα» που περιέχει μόνο γεγονότα καταστροφής και ολέθρου;

Η σκέψη αυτή κρέμεται πάντοτε σαν δαμόκλειος σπάθη επάνω από κάθε πράξη και κάθε άλλη σκέψη μας, αλλά δεν πρέπει να μας πτοεί. Γιατί πλάι σε κάθε σκέψη και έννοια του κακού και της καταστροφής υπάρχει και η έννοια του καλού. Και, εφόσον υπάρχει η έννοια του καλού, υπάρχει και το καλό, για το ίδιο λόγο που η έννοια του χρόνου προϋποθέτει την ύπαρξη του χρόνου. Και, επειδή το κακό είναι μόνο η σχετική έλλειψη του καλού, το καλό είναι αυτό που υπερισχύει στο βάθος του χρόνου.

Αυτή η γνώση της φύσης του χρόνου που πηγάζει από την ίδια τη φύση της σκέψης μας σε συνδυασμό με τη γνώση της ύπαρξης του καλού, που έχει την ίδια πηγή, είναι το βασικό κίνητρο πίσω από τους εορτασμούς κάθε Πρωτοχρονιάς και είναι και η βάση της ελπίδας με την οποία ατενίζουμε το μέλλον, ανεξάρτητα από την κατάσταση που μπορεί να βρίσκεται η κάθε μια και ο κάθε ένας από μας τη συμβατική στιγμή που αλλάζει η χρονιά.

Καλή χρονιά, και είθε να εκπληρωθούν οι ελπίδες σας!

[ Πηγή εικονογράφησης ]