Ο Μούζιλ και ο «Οικότροφος Ταίρλες»

Ο Κούντερα γράφει στην «Τέχνη του Μυθιστορήματος» ότι ο Μούζιλ (όπως και ο Μπροχ) εισήγαγε στο μυθιστόρημα μια ευφυΐα λαμπερή και κυρίαρχη. Οι «Αναστατώσεις του Οικότροφου Ταίρλες», αν και το πρώτο του συγγραφέα, δικαιολογεί απολύτως την παραπάνω σκέψη.

Τι είναι όμως αυτό το βιβλίο; Ένα Bildungsroman, ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης δηλαδή; Ένα βιβλίο για τις καταστροφικές συνέπειες της κατάχρησης εξουσίας; Ένα ψυχολογικό μυθιστόρημα; Ή τέλος ένα μυθιστόρημα-προάγγελος της επέλασης του ναζισμού; Είναι όλα αυτά μαζί, πλην του ναζισμού — για αυτό έχω τις αμφιβολίες μου. Αυτό είναι μια λανθασμένη άποψη. Μπορεί η ατμόσφαιρα του οικοτροφείου να είναι σκληρά μιλιταριστική, με απαρχαιωμένους κανόνες που στραγγαλίζουν την εφηβική ψυχή, αλλά πάνω-κάτω με τον ίδιο τρόπο λειτουργούν οι στρατιωτικές σχολές ακόμα και σήμερα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Από τον Μάιο του 1871, με το τέλος του Γαλλοπρωσικού Πολέμου, μέχρι τον Αύγουστο του 1914 και την έναρξη του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου, η Ευρώπη ζει ως επί το πλείστον ειρηνικά. Σαφώς και σε μια αχανή αυτοκρατορία σαν της Αυστροουγγαρίας υπήρχαν αποσχιστικές τάσεις και τοπικές εξεγέρσεις αλλά τίποτα ανησυχητικό για την κεντρική εξουσία, τίποτα για να δώσει τροφή σε εθνικοπατριωτικά αισθήματα πέραν του φυσιολογικού — και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν υπήρχε καν σαν λέξη. Αυτά είναι απόρροιες του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου. Για πρώτη φορά οι πολίτες της Ευρώπης απολάμβαναν μια μακρόχρονη ειρήνη σε ένα καθεστώς ευμάρειας, εξ ου και η εποχή ονομάστηκε Belle Époque.

Ας γυρίσω όμως στο βιβλίο. Το μυθιστόρημα εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο «Wiener Vergal» το 1906 και αμέσως απέσπασε εγκωμιαστικές κριτικές. Διαδραματίζεται σε μια αυστηρότατη στρατιωτική σχολή, απομακρυσμένη από τον πολιτισμό, και στα περίχωρά της. Σε αυτή την σχολή με τα πανάκριβα δίδακτρα στέλνουν οι καλές οικογένειες τους διαδόχους τους ώστε να γίνουν κάποια μέρα οι στρατιωτικοί ή πολιτικοί αξιωματούχοι που θα κυβερνήσουν την αυτοκρατορία. Τέσσερις μαθητές είναι οι κύριοι χαρακτήρες του έργου, με κυρίαρχη μορφή τον Ταίρλες. Γύρω τους εμφανίζονται, παίζοντας ο καθένας έναν προβλέψιμο ρόλο, οι γονείς του Ταίρλες, οι δάσκαλοι και η τοπική πόρνη στο κοντινό χωριό. Ξεχωριστός ρόλος, αν και μικρός, είναι αυτός του Πρίγκιπα, ενός ασυνήθιστου μαθητή που χαίρει ιδιαίτερης μεταχείρισης λόγω θέσης.

Από τους άλλους μαθητές, φίλους του Ταίρλες, πρώτος είναι ο Ράιτινγκ, ένας φιλόδοξος νεαρός που θέλει να ακολουθήσει στρατιωτική καριέρα, ο οποίος κρύβει τη σκληρότητά του κάτω από τη γοητεία και την ευκολία να συνδιαλέγεται με τους υπόλοιπους μαθητές και τους δασκάλους. Ο έτερος φίλος είναι ο Μπάινεμπεργκ, επίσης σκληρός όσο και ο Ράιτινγκ, μόνο που αυτός ντύνει τη σκληρότητα της φύσης του με ένα φιλοσοφικό μανδύα, έναν πνευματικό μυστικισμό. Αυτούς τους τρεις συνδέει μια λυκοφιλία. Ο Ταίρλες τούς συναναστρέφεται γιατί τους φοβάται, και αυτοί γιατί τον χρειάζονται για τα σχέδιά τους. Ο Μπαζίνι είναι το τέλειο θύμα. Κάθε τάξη έχει ένα τέτοιο. Με τη μαλθακότητα και τα λάθη που κάνει, γίνεται εύκολη βορά στα θηριώδη ένστικτα των Ράιτινγκ και Μπάινεμπεργκ. Ο Πρίγκιπας εμφανίζεται για λίγο στην αρχή του μυθιστορήματος, αφήνοντας μια αύρα κοσμοπολιτισμού και αβρότητας που γοητεύει τον πρωταγωνιστή.

Τι είναι όμως ο πρωταγωνιστής; Ο Ταίρλες είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση εφήβου. Καταρχάς, ζήτησε από μόνος του να πάει σε αυτή τη σχολή που βρίσκεται στην εσχατιά της αυτοκρατορίας. Δεν μπορούσε να επεξεργαστεί τα πάμπολλα μηνύματα που του έστελνε ο έξω κόσμος. Παρατηρεί το φαίνεσθαι και το είναι και πόσο πολλές φορές το ένα έρχεται σε αντίθεση με το άλλο. Η περισυλλογή και η μελαγχολία είναι το σήμα κατατεθέν του. Προς στιγμήν θα νομίσει ότι θα βρει τις απαντήσεις που ζητά στον κόσμο των μαθηματικών. Οι φανταστικοί αριθμοί θα γίνουν αντικείμενο μελέτης, αλλά ο καθηγητής, όταν προστρέξει σε αυτόν για βοήθεια, θα αποδειχτεί ανεπαρκής. Το μόνο που θα κάνει είναι να του συστήσει να μελετήσει τον Καντ, και ο ήρωας μέσω του διαβάσματος θα προσπαθήσει να βάλει σε τάξη το χάος που τον συνταράσσει. Ανακαλύπτει συνεχώς πτυχές του εαυτού του και του κόσμου, που του γεννούν καινούριες απορίες — αλλά κατά κύριο λόγο τον τρομάζουν. Η ατέρμονη ενδοσκόπηση, ακόμα και στα όνειρά του, θα του θέτει συνεχώς καινούργια ερωτήματα.

Καταλυτικό γεγονός θα είναι το λάθος του Μπαζίνι, που θα τον ρίξει στα νύχια της παρέας, η οποία θα ασκήσει πάνω του όλα τα βίαια ένστικτά της, οδηγώντας τον στην αποκτήνωση. Θα γίνει σκεύος ηδονής, δοχείο κάθε σκληρότητας που μπορούν να φανταστούν οι Ράιτινγκ και Μπάινεμπεργκ. Σε αυτή την κατάσταση, ο Ταίρλες θα σιωπήσει. Θα μελετήσει τις αντιδράσεις των άλλων σαν πείραμα χημείας σε εργαστήριο. Κάποτε θα υποκύψει κι αυτός στη γοητεία της βίας. Τότε θα αντιληφθεί ότι το ανείπωτο συχνά συγχέεται με το ακατονόμαστο, ότι ο αισθησιασμός και η ηδονή συχνά έρχονται συντροφιά με αποτρόπαιες πράξεις, και από σιωπηλός παρατηρητής θα ανακαλύψει, με το ξύπνημα της σεξουαλικότητάς του, κάτι που δεν είχε αναζητήσει μέχρι τότε: την ηδονή του κακού.

Το κτίριο της σχολής παίζει και αυτό ρόλο. Στέκεται εκεί στιβαρό σαν καθεδρικός ναός. Βλοσυρό, κρύβει μέσα του μυστικά. Οι στριφογυριστές σκάλες που χάνονται ψηλά στο μισοσκόταδο, οι αχανείς τάξεις και τα υπνωτήρια, τα μίζερα διαμερίσματα των καθηγητών, οι ξεχασμένες κάμαρες κάτω από τις σοφίτες που περιμένουν να αποκαλύψουν τα εφιαλτικά ανείπωτα μυστικά τους… Μια από αυτές χρησιμοποιείται ως μυστικό κρησφύγετο για την παρέα και θα γίνει η σκηνή για τον πρώτο εξευτελισμό του Μπαζίνι, με μάρτυρα τον ήρωα, που θα στέκει εκεί σιωπηλός θεατής, παρατηρώντας τα πάντα μέσα στο ημίφως μιας ριγμένης λάμπας και στα μόρια της σκόνης που αιωρούνται. Οι τρύπες των τοίχων θα γίνουν οι μηχανές προβολής ενός μαρτυρίου για αδηφάγα μάτια. Τα παράθυρα, που τόσο συχνά τραβούν τον πρωταγωνιστή, χρησιμεύουν σαν μάτια προς το άγνωστο. Το συστρεμμένο καλώδιο που συγκρατεί τις κουρτίνες, όπως και το ρυάκι αίματος που ρέει κάτω από το πληγωμένο πρόσωπο του Μπαζίνι, μοιάζει στο φως του φεγγαριού με σκουλήκι, ένας ιός που κατατρώει την ύπαρξή σου. Ένα σύμβολο παρακμής. Ο ίδιος ο ουρανός φαίνεται στον Ταίρλες σαν ένα τεράστιο παράθυρο που τον γεμίζει με δέος, θαυμασμό και φόβο.

Τελικά όμως τι είναι αυτό το βιβλίο; Είναι μια μελέτη της ανθρώπινης φύσης, που με την περιέργειά της και τη λογική προσπαθεί να προσεγγίσει τον κόσμο και να ξεδιαλύνει τα μυστικά του. Ως άλλοι Ταίρλες, προσπαθούμε αδιάκοπα να εξηγήσουμε θέματα δυσνόητα, όπως η ενοχή, η ντροπή, η σεξουαλικότητα, ο ίδιος μας τον εαυτός, που πέφτει συνεχώς σε αντιφάσεις. Ο ήρωας προσπαθεί να κάνει την υπέρβαση: μακριά από μικρά μυαλά, θέλει να κατακτήσει μια συνοχή μεταξύ του νου, του σώματος και των αισθημάτων. Αυτός είναι ο αγώνας που δίνουμε όλοι μας καθημερινά.

Οι «Αναστατώσεις του Οικότροφου Ταίρλες» αριθμούν μόλις 200 σελίδες. Και όμως ο Μούζιλ κατάφερε να περιλάβει τα πάντα μέσα τους. Διαβάζοντάς το, θα προσπαθείς συνεχώς να κατανοήσεις αυτή τη λίγο αφηρημένη αν και πολύ ανθρώπινη και πραγματική γλώσσα. Η ίδια η γραφή, ειδικά στις πρώτες 50 σελίδες, θα οδηγήσει τον εαυτό σου σε ένα λαβύρινθο, όπου θα χαθείς. Όμως σιγά αλλά σταθερά η προσπάθειά σου ανταμείβεται, όλα αρχίζουν να έχουν νόημα, καθώς το βιβλίο σιγά-σιγά σού αποκαλύπτεται. Όλα γίνονται λιγότερο αφηρημένα. Ακόμα και η ίδια η γραφή γίνεται πιο απτή. Η ανάγνωση δεν θα είναι εύκολη και θα πρέπει να έχεις τεταμένη την προσοχή σου. Τους φιλοσοφικούς στοχασμούς θα διακόπτουν οι σύντομες επιδρομές των αγοριών. Ο κόσμος είναι ένα παιχνίδι και εμείς ηθοποιοί σε μια σκηνή, αλλά τι συμβαίνει πίσω από την αυλαία; Τι συμβαίνει μέσα στο ίδιο μας το μυαλό; Άραγε θα το μάθουμε πότε;

Η ελληνική έκδοση (το βιβλίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη) συνοδεύεται από έναν κατατοπιστικότατο πρόλογο του μεταφραστή, Αλέξανδρου Ίσαρη, που έκανε εξαιρετική δουλειά. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει εργοβιογραφία του συγγραφέα, καθώς και παράρτημα φωτογραφιών τις οποίες επιμελήθηκε και πάλι ο Αλέξανδρος Ίσαρης. Όλα πολύ κατατοπιστικά, μας βοηθούν να γνωρίσουμε καλύτερα έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα.