Οι λέξεις ως εικόνες

Σύμφωνα με μια νευροεπιστημονική προσέγγιση, όταν διαβάζουμε μπορούμε να «βλέπουμε στο μυαλό μας» και να αναγνωρίζουμε τις λέξεις ως εικόνες και να τις ακούμε να εκφωνούνται «μέσα στο κεφάλι μας». Δηλαδή, φαίνεται ότι οι λέξεις δεν κωδικοποιούνται στον εγκέφαλο με βάση τη σημασία τους, αλλά μάλλον με βάση απλούστερα χαρακτηριστικά τους, όπως ο ήχος και το σχήμα της γραπτής τους μορφής. Καθώς τα μάτια μας σαρώνουν αυτές τις λέξεις, μας φαίνεται ότι ο εγκέφαλός μας αντιλαμβάνεται το νόημά τους ακαριαία. Πώς όμως είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε και να ερμηνεύουμε τα σήματα σε μια σελίδα τόσο γρήγορα;

Μια νέα μελέτη υποδεικνύει ότι ίσως να υπάρχει μια εξειδικευμένη περιοχή του εγκεφάλου που αναγνωρίζει τις τυπωμένες λέξεις ως εικόνες, και όχι με βάση τη σημασία τους.

Η ερευνητική ομάδα του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου Georgetown μελέτησε ένα δείγμα εγκεφάλων 12 ατόμων που υποβλήθηκαν σε λειτουργική μαγνητική τομογραφία. Η μελέτη επικεντρώθηκε σε μια πολύ μικρή περιοχή του εγκεφάλου που είναι γνωστό ότι εμπλέκεται στην αναγνώριση του λόγου, την περιοχή της οπτικής μορφής της λέξης (Visual Word Form Area), που βρίσκεται στην επιφάνεια του εγκεφάλου, πίσω από το αριστερό αυτί. H ανάλογη περιοχή του δεξιού ημισφαιρίου είναι η περιοχή του ατρακτοειδούς του προσώπου, η οποία μας επιτρέπει να αναγνωρίζουμε πρόσωπα. Σε μικρά παιδιά και σε αναλφάβητα άτομα, τόσο η περιοχή VWFA όσο και η περιοχή ατρακτοειδούς του προσώπου ανταποκρίνονται στα πρόσωπα. Καθώς οι άνθρωποι μαθαίνουν να διαβάζουν, η περιοχή VWFA αναγνωρίζει και λέξεις.

Οι ερευνητές παρουσίασαν στα υποκείμενα της μελέτης μια σειρά από πραγματικές υφιστάμενες λέξεις και μια σειρά από κατασκευασμένες λέξεις. Αυτές οι τεχνητές λέξεις δεν είχαν κάποιο νόημα και προκάλεσαν αντιδράσεις από μια μεγάλη ομάδα νευρώνων στην VWFA, ενώ διαφορετικά υποσύνολα νευρώνων ανταποκρίθηκαν στις πραγματικές λέξεις. Μετά το τέλος της μελέτης, τα υποκείμενα του πειράματος είχαν εκπαιδευτεί να αναγνωρίζουν τις ψευδολέξεις, και οι νευρώνες αποκρίνονταν όπως έκαναν και με τις πραγματικές. Επειδή οι λέξεις αυτές δεν είχαν νόημα, η μελέτη συμπέρανε ότι οι νευρώνες μας πρέπει να ανταποκρίνονται στις λέξεις με βάση την εμφάνισή τους, παρά τη σημασία τους. Δηλαδή, καθώς εξασκούμαστε στην ανάγνωση, είναι σαν να δημιουργούμε ένα οπτικό λεξικό στην περιοχή VWFA — αντίστοιχα, φαίνεται να συσσωρεύουμε έναν κατάλογο οικείων προσώπων στην αντίθετη πλευρά του εγκεφάλου μας.

Επιπλέον, φαίνεται ότι μπορούμε να «ακούμε» γραπτές λέξεις μέσα στο κεφάλι μας. Ο ήχος μπορεί να ήταν το αρχικό όχημα της γλώσσας, αλλά η γραφή μάς επιτρέπει να δημιουργούμε λέξεις ή και να τις καταλαβαίνουμε χωρίς αυτόν. Ωστόσο, νέες έρευνες δείχνουν ότι ο ήχος παραμένει κρίσιμο στοιχείο της ανάγνωσης, ακόμα και όταν δεν ακούγεται.

Όταν οι άνθρωποι ακούν την ομιλία, η νευρική δραστηριότητα συσχετίζεται με το ηχητικό περίβλημα κάθε λέξης: τη διακύμανση του ηχητικού σήματος, την πάροδο του χρόνου που αντιστοιχεί στη νευρωνική δραστηριότητα κ.ά. Στο Πανεπιστήμιο της Παβίας στην Ιταλία έγινε μια μελέτη σε 16 άτομα που υποβάλλονταν σε χειρουργική επέμβαση στον εγκέφαλο ενόσω παρέμεναν ξύπνια. Οι ερευνητές μέτρησαν τη νευρωνική δραστηριότητα που παρατηρείται απευθείας στην επιφάνεια της εγκεφαλικής δομής δημιουργίας της γλώσσας, που είναι γνωστή ως περιοχή Broca, καθώς τα άτομα διάβαζαν ένα κείμενο σιωπηλά ή φωναχτά. Όταν η νευρωνική δραστηριότητα συσχετίστηκε με το ηχητικό περίβλημα του συγκεκριμένου κειμένου, παρατηρήθηκε ότι η διέγερση εμφανιζόταν πολύ πριν τα άτομα μιλήσουν, ή ακόμα και όταν δεν σχεδίαζαν καν να μιλήσουν. Με άλλα λόγια, η περιοχή Broca ανταποκρίθηκε στη σιωπηλή ανάγνωση με τον ίδιο τρόπο όπως όταν αποκρίνεται σε εκφωνούμενο κείμενο, δηλαδή ήταν σαν η ίδια η περιοχή Broca να παρήγε τον ήχο των λέξεων, ώστε οι αναγνώστες να μπορούν να τον ακούν εσωτερικά. Το πόρισμα και αυτής της μελέτης ήταν ότι φαίνεται πως οι λέξεις κωδικοποιούνται στον εγκέφαλο σαν νευρικά μοτίβα που δεν αντιπροσωπεύουν τη συμβολική τους σημασία, αλλά απλούστερα χαρακτηριστικά τους, όπως το πώς ακούγονται.

Επεξεργαζόμαστε λοιπόν τις λέξεις με βάση το πώς τις βλέπουμε γραμμένες και πώς τις ακούμε; Και, αν ναι, αυτό ισχύει για όλους; Σίγουρα τα δείγματα των μελετών είναι μικρά και η διαθέσιμη ερευνητική τεχνολογία και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται σήμερα (π.χ., ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα) δεν μπορούν να μας δίνουν παρά μόνο ενδείξεις — αλλά και πολλές ιδέες για το πώς αντιλαμβανόμαστε και παράγουμε την ανθρώπινη γλώσσα.