Οι μεγάλες νύχτες του Βορρά

Την τελευταία δεκαετία, το φαινόμενο της εμπορικής επιτυχίας των έργων των Σκανδιναβών συγγραφέων αστυνομικών μυθιστορημάτων χτύπησε σαν τσουνάμι, κατακλύζοντας τις ακτές των ελληνικών βιβλιοπωλείων και των οικιακών βιβλιοθηκών.

Εν αρχή ην διακεκριμένοι και ποιοτικοί συγγραφείς. Ας θυμηθούμε τον αείμνηστο Χένινγκ Μανκέλ, δημιουργό του αρχετυπικού ήρωα Βαλάντερ, ο οποίος μάλιστα θα έχει την εξαιρετική τύχη να φτάσει στο απόγειό του μέσα από την ερμηνεία του μοναδικού Κένεθ Μπράνα στα ωριαία επεισόδια του BBC. Βέβαια, ο Μανκέλ δεν είναι τυχαία προσωπικότητα. Γαμπρός του κορυφαίου Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, επί πολλά χρόνια διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Κένυας και ζωηρός ακτιβιστής μέχρι το τέλος σχεδόν του βίου του. Έτερος σημαντικός ο Άρνε Νταλ. Το παρελθόν του ως ποιητή αντανακλάται πειστικά στην ποιότητα του λόγου, αναδεικνύοντας τη λογοτεχνική πλευρά των μυθιστορημάτων του.

Για να αποδώσουμε βέβαια τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, θα ήταν καλό να πάμε αρκετά πίσω… στη δεκαετία του ’70. Θεωρώ πραγματικά πρωτοπόρους της σύγχρονης Σκανδιναβικής σχολής το ζεύγος Σγιέβαλ-Βαλέε. Μικρά σε έκταση (!) μυθιστορήματα, περίπου 250 σελίδων, με απόλυτα λιτό, σχεδόν δωρικό ύφος και κεντρικό ήρωα τον επιθεωρητή Μπεκ, ο οποίος λειτούργησε υποσυνείδητα (και όχι μόνο…) στον εγκέφαλο των σημερινών Σκανδιναβών συγγραφέων. Ο Μπεκ έχει στοιχεία από τον Μάρλοου ― και όλοι οι Σκανδιναβοί επιθεωρητές έχουν στοιχεία από τον Μπεκ: από τον Βαλάντερ μέχρι τον Χάρι Χόλε. Φυσιολογικό, θαρρώ. Στην Αστυνομική Λογοτεχνία δεν υπάρχει παρθενογένεση. Αρκεί η αναπαραγωγή να είναι δημιουργική…

Στις μέρες μας βέβαια, οι σύγχρονοι εκπρόσωποι της Σκανδιναβικής σχολής, παρά τη συνεχώς επιδεινούμενη κρίση, συνεχίζουν να κυριαρχούν στις πωλήσεις αστυνομικών μυθιστορημάτων. Γνωστός εκδότης επιβεβαιώνει ότι τα 7 στα 10 βιβλία που πωλούνται στον χώρο των αστυνομικών προέρχονται από τις συγκεκριμένες χώρες! Και φυσικά η γκάμα των επιλογών είναι πλέον πολύ διευρυμένη. Από τον εξαιρετικά επιτυχημένο Νέσμπο, παρέα με τον μοναδικό Χάρι Χόλε ή και χωρίς αυτόν, και τους επιγόνους του Νέσερ, Λάγκμπεργκ, Φόσουμ, Όλσον, μέχρι πρόσφατα τον Τέοριν και τον Λάπιντους. Από τη Σουηδία στη Νορβηγία, στη Δανία (πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση ο Στόλεσεν, με τσαντλερικά στοιχεία στο στιλ γραφής) μέχρι την Ισλανδία με τον ποιοτικό Ιντρίδασον, που ρέπει περισσότερο στο ψυχολογικό υπόβαθρο των ηρώων του.

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στον Λάρσον. Η τριλογία του «Μιλένιουμ» άφησε πολλές υποσχέσεις, και πολυάριθμοι αναγνώστες ανέμεναν μια «σύγκρουση» με τον Νέσμπο. Από εμπορικής πλευράς… Δυστυχώς ο Λάρσον έφυγε νωρίς από τη ζωή, χωρίς να δώσει περισσότερα δείγματα των δυνατοτήτων του. Παρ’ όλα αυτά, η Λίσμπετ Σαλάντερ και ο Μίκαελ Μπλούμκβιστ επέστρεψαν στη ζωή, καθώς ο συγγραφέας Ντάβιντ Λάγκερκραντζ ανέλαβε, κατόπιν συνεννοήσεως με τους κληρονόμους και τους εκδότες του Λάρσον, τη συνέχεια της σειράς.

Όλοι οι προαναφερόμενοι ―και δεκάδες βέβαια άλλοι― πουλάνε εκατομμύρια βιβλία. Κάποια είναι ποιοτικότερα, κάποια άλλα όχι. Και η δεύτερη κατηγορία είναι κατά πολύ ευρύτερη. Χωρίς αυτή η έλλειψη ποιότητας να περιορίζει τις υψηλότατες πωλήσεις.

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για αυτή την εμπορική επιτυχία. Θεωρώ έναν από τους σημαντικότερους την περιγραφή των συνθηκών της σύγχρονης κοινωνίας των σκανδιναβικών χωρών. Ο Πέτρος Μάρκαρης, μεγαλύτερος κληρονόμος του μεγάλου Γιάννη Μαρή, δηλώνει απερίφραστα ότι το σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα έχει εκλείψει προ πολλού. Είναι πλέον ένα κοινωνικό μυθιστόρημα με αστυνομική πλοκή. Φαίνεται ότι οι Σκανδιναβοί συγγραφείς ενστερνίζονται αυτή την αρχή σε μέγιστο βαθμό. Η κοινωνία των συγκεκριμένων χωρών φάνταζε για πολλά χρόνια στα μάτια μας σαν μια ευημερούσα και γεμάτη ακόμη μεγαλύτερες προοπτικές ανάπτυξης κοινωνία, κυρίως λόγω των ανθηρών οικονομικών συνθηκών, της προστασίας του περιβάλλοντος και των παροχών προς τους πολίτες. Παράδειγμα προς μίμηση… Όμως οι αναφορές των αστυνομικών συγγραφέων έφεραν στην επιφάνεια ένα διαφορετικό πρόσωπο αυτής τής δήθεν ιδανικής κοινωνίας: μεγάλα κοινωνικά προβλήματα ―αλκοόλ, ναρκωτικά, τράφικινγκ και πορνεία―, διαφθορά στον δημόσιο τομέα και αυξανόμενη κατάθλιψη λόγω συνθηκών εργασίας και κλιματολογικών συνθηκών. Και την τελευταία δεκαετία μέγιστο θέμα με την ένταξη συνεχώς αυξανόμενου αριθμού μεταναστών (αποκαλούμενων από τους συντηρητικούς ως «μαυροκέφαλοι»).

Σ’ αυτό το σημείο να αναφέρουμε έναν ακόμη πρωτοπόρο, τον Λέιφ Πέρσον, μια εξέχουσα προσωπικότητα, πρώην αστυνομικό και μετέπειτα καθηγητή, που με την τριλογία του για τη δολοφονία του Πάλμε έδωσε μια εκπληκτικά ζωντανή και άκρως ζοφερή εικόνα της διαφθοράς στην Αστυνομία και στην κυβέρνηση για την δολοφονία του Σουηδού πρωθυπουργού. Άλλωστε θεωρείται ο απόλυτος εξπέρ στη συγκεκριμένη υπόθεση.

Οι αναφορές στα κοινωνικά προβλήματα διεύρυναν εντυπωσιακά τη βάση των αναγνωστών των αστυνομικών μυθιστορημάτων. Και το πλέον εντυπωσιακό: προσέλκυσαν πολυάριθμο γυναικείο κοινό. Το «σκληρό», αυστηρό, προσηλωμένο στην αστυνομική πλοκή μυθιστόρημα δεν απευθυνόταν στο ευρύ γυναικείο κοινό. Η προσθήκη όμως των κοινωνικών προβλημάτων αποτέλεσε τον πολιορκητικό κροιό που εξασφάλισε τη διείσδυση στο συγκεκριμένο κοινό. Όντως, οι έρευνες σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες δείχνουν ότι κατά το 70% περίπου οι αναγνώστες αστυνομικών μυθιστορημάτων είναι πλέον γυναίκες !

Οι κλιματολογικές συνθήκες αποτελούν ακόμη έναν επιπρόσθετο παράγοντα επιτυχίας. Οι εκδότες πιέζουν για βιβλία με περισσότερες σελίδες. Όλοι παρατηρούμε ότι τα βιβλία των επιτυχημένων συγγραφέων σπάνια έχουν λιγότερες από 600 σελίδες, αν και πολλοί αυστηροί κριτικοί θεωρούν ότι με 200 σελίδες λιγότερες θα ήταν ποιοτικά ανώτερα ! Λιγότερες λεπτομέρειες, λιγότερη φλυαρία και πιο σφιχτή πλοκή. Όμως οι μεγάλες νύχτες στις σκανδιναβικές χώρες απαιτούν μεγαλύτερο όγκο σελίδων. Ένα βιβλίο πρέπει να χρειαστεί κάμποσες νύχτες για να διαβαστεί. Επειδή όμως η πλοκή είναι δεδομένη, ο συγγραφέας θα χρειαστεί να «γεμίσει» το βιβλίο με εμβόλιμες περιγραφές από διάφορα άλλα κοινωνικά θέματα ― θέματα που παραπέμπουν σε σελίδες μπεστ σέλερ: ινστιτούτα ομορφιάς, γυμναστήρια, λαμπερή μόδα, ακριβά έπιπλα, κλαμπ, εστιατόρια. Και δευτερεύοντες χαρακτήρες, βέβαια, που παραπέμπουν σε θεματικές σαπουνόπερας: τραπεζίτες, μεγαλοεπιχειρηματίες με πανέμορφες συζύγους αλλά και θεϊκές ερωμένες…

Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στο κοινωνικό κομμάτι και το θέμα της εκτεταμένης έρευνας, που προσδίδει αληθοφάνεια στην πλοκή. Πολλοί συγγραφείς, με τη στήριξη των εκδοτών, διατηρούν ολόκληρο επιτελείο συμβούλων, που καλύπτουν διαφορετικούς τομείς: αστυνομία, ψυχολόγους, νομικούς, ιατροδικαστές, μέχρι και κύκλους του υποκόσμου. Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι που έχουν ιδία εμπειρία. Ο Πέρσον, που προαναφέραμε, και από τους πρόσφατους ο Χορστ, έχουν εργαστεί επί πολλά χρόνια στο Τμήμα Ανθρωποκτονιών (Εγκληματολογικό) της χώρας τους.

Αν θέλουμε όμως να σημαδέψουμε στο κέντρο του στόχου, θα πρέπει να ταξιδέψουμε λίγα χρόνια πίσω και να μιλήσουμε για την εμφάνιση της «Νέας Τηλεόρασης» και των αστυνομικών σειρών που φέρνει μαζί της. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Ανδρέας Αποστολίδης, η νέα πραγματικότητα ξεκινάει με τη σειρά «Wire» στα καλωδιακά κανάλια. Ακολουθούν οι «Sopranos». Η επιτυχία αυτών των σειρών συνεχίζεται για αρκετούς κύκλους. Όμως το μοντέλο συνεχίζει να διαμορφώνεται. Φτάνουμε σε νέες σειρές, όπου η πλοκή εξελίσσεται πλέον με ταχύτατους ρυθμούς: Ένας κύκλος από 8 μέχρι 10 ωριαία επεισόδια. Πολλοί χαρακτήρες, δημιουργία σωστής ατμόσφαιρας και σφιχτή πλοκή με καταιγιστικό και συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό, χωρίς να μας απασχολεί ιδιαίτερα η αληθοφάνεια του σεναρίου. Αυτό που κυριαρχεί στο μυαλό του θεατή είναι το «τι θα γίνει στην συνέχεια». Έχουμε περάσει πλέον στη νέα εποχή των σειρών. «Killing» (αμερικάνικη και δανέζικη βερσιόν), το ισλανδικό «Trapped» και το «Fortitude». Σειρές που παρακολουθείς καθηλωμένος, αφήνοντας στο πίσω μέρος του μυαλού οποιεσδήποτε ενστάσεις για το πόσο αληθινά ή απίθανα είναι αυτά που βλέπεις, επειδή το μυαλό σου είναι κολλημένο στο τι θα ακολουθήσει στην επόμενη σκηνή.

Αυτή άλλωστε είναι και η αίσθηση του θρίλερ, η ένταση που δημιουργείται στη διαδικασία της έρευνας για την εξιχνίαση μιας δολοφονίας ή και μιας σειράς φόνων, στην περίπτωση που έχουμε να κάνουμε με κάποιον serial killer. Όσο πιο πυκνή και καταιγιστική είναι η ένταση στην πλοκή, τόσο περισσότερο ο αναγνώστης τείνει να «αδιαφορεί» για την αληθοφάνεια, να την «παρκάρει» στο πίσω μέρος του μυαλού και να γυρίζει γρήγορα στην επόμενη σελίδα για να δει τη συνέχεια.

Πολλοί Σκανδιναβοί είναι μάστορες σ’ αυτό ακριβώς. Όπως ο Νέσμπο… Ένας εξαιρετικός page turner συγγραφέας, που καταφέρνει να καθιερώσει τον συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό και την κλιμάκωση της πλοκής από τις πρώτες κιόλας σελίδες των μυθιστορημάτων του. Είναι σαν να μπαίνεις σε ένα αυτοκίνητο που να πιάνει τα 100 χιλιόμετρα σε ένα δευτερόλεπτο! Κι εσύ μένεις να αναρωτιέσαι, «Τώρα αυτό συμβαίνει στ’ αλήθεια;»

Σε κάθε περίπτωση όμως μοιάζει μαγικό…