Οκάκουρα Κακούζο, «Το Βιβλίο του Τσαγιού»
Στο μεταξύ, ας πιούμε μια γουλιά τσάι. Η λάμψη του απογεύματος φωτίζει τα μπαμπού, οι πηγές παφλάζουν χαρούμενες, στο τσαγερό μας αντηχεί το θρόισμα των πεύκων. Ας ονειρευτούμε το εφήμερο και ας παραμείνουμε στην έξοχη ανοησία των πραγμάτων. [Οκάκουρα Κακούζο]
Ας το κάνουμε λοιπόν δίχως να μας πνίγουν φτιαχτές τύψεις, ας ονειρευτούμε το εφήμερο που μας αναλογεί και ας παραμείνουμε όσο χρειάζεται και επιθυμεί η στραγγισμένη από ελπίδα καρδιά μας στην έξοχη ανοησία των πραγμάτων. Όλων των μικρών και μεγάλων, παράξενων, ανόητων και υπέροχων εκείνων πραγμάτων που μπορούμε να τα νιώθουμε και να τα χαιρόμαστε ακόμα κι αν είμαστε κάτω από τη βαριά σκιά της πολιτικής επικαιρότητας και της θλίψης που βάφει γκρίζο κι αυτόν τον Γενάρη σε μιαν Ελλάδα κατ’ ουσίαν ακέφαλη, ριγμένη όπως-όπως στην ανάγκη της εύκολης αλληγορίας και της συμφωνημένης απόδρασης, ενόσω ανθρώπινα κορμιά ξεβράζονται κάθε μα κάθε μέρα στις ακτές της. Ας το κάνει καθένας με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται την ιδιωτική του ανοησία των πραγμάτων, άλλος μέσω της τέχνης, άλλος μέσα από τη φύση, μακριά από την κάλπικη κλάψα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που μετατρέπει τον θάνατο σε καρικατούρα και στατιστική. Η ζωή μας είναι μικρή μα όχι λίγη, είναι ζεστό καρβέλι ψωμί που το γευόμαστε όσο το κρατάμε στα χέρια, μας πήραν την καλύτερη μπουκιά μα είμαστε ακόμα όρθιοι, ας ζήσουμε όπως θέλουμε εμείς και όσο προλαβαίνουμε ας γευτούμε, με τρόπο που δεν θα βλάψει τους άλλους, ό,τι παραμένει ανέγγιχτο από τη βία των περιστάσεων. Είναι δικαίωμα όμως και υποχρέωση:
Όσοι δεν μπορούν να νιώσουν το ασήμαντο των σημαντικών πραγμάτων μέσα τους έχουν την τάση να παραβλέπουν το σημαντικό των ασήμαντων πραγμάτων μέσα τους. [Οκάκουρα Κακούζο]
Ο Ιάπωνας Οκάκουρα Κακούζο έγραψε το «Βιβλίο του Τσαγιού» το 1906 στα αγγλικά και κίνητρό του ήταν, εκτός από τη δική του εξωτερίκευση ιδεών για τις κουλτούρες Δύσης και Ανατολής, να φανερώσει σε ένα ευρύτερο κοινό την εκπληκτική εκείνη στιγμή στην έλευση του χρόνου που η Ανατολή συναντιέται με την Δύση μέσα και με μια φίνα κούπα αχνιστό και ευωδιαστό τσάι περίτεχνα παρασκευασμένο.
Ο Οκάκουρα, ένας άνθρωπος με δυτική παιδεία ως τα έντεκά του, ξέρει καλά, ισορροπώντας μέχρι τότε ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς εντελώς ανταγωνιστικούς, ότι η μαγεία της μοναδικής αυτής στιγμής βρίσκεται στην υψηλή αισθητική της ιεροτελεστίας της παρασκευής τού τσαγιού, που έχει ήδη γίνει ένας από τους πυλώνες της απωανατολικής κουλτούρας, έκφραση τέχνης και τρόπος ζωής, και ενώ η κουλτούρα αυτή, η πάτρια, αρχίζει να κεντρίζει για τα καλά το ενδιαφέρον της Δύσης, αλλά και να δέχεται έντονα και τις δικές της επιδράσεις. Το τσάι και τα πάντα γύρω από αυτό έχουν ήδη αναχθεί σε κάτι πιο σημαντικό από περιέργεια των Δυτικών και γνώση των Ανατολιτών για ένα φυτό που τα μυστικά του πέρασαν από τους Κινέζους σοφούς και ιερείς, τριών αυτοκρατοριών γενών που απλώνονταν σε αχανείς εκτάσεις, στους αυτοκράτορες της επί πολλά χρόνια περίκλειστης στον έξω κόσμο, δηλαδή τον δυτικό, Ιαπωνίας και έχουν αρχίσει πλέον να οδεύουν στη ζηλιάρα και που τα θέλει όλα δικά της Δύση. Σε τι όμως πολύ περισσότερο και απείρως πιο σημαντικό από όλα αυτά έχει αναχθεί ήδη; Μα, σε φιλοσοφία:
Όπως οι διαφορές ανάμεσα στις ποικιλίες του εκλεκτού κρασιού προσδιορίζουν τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά των διαφορετικών περιόδων και εθνοτήτων της Ευρώπης, έτσι και τα ιδεώδη του τσαγιού χαρακτηρίζουν τις ποικίλες τάσεις του πολιτισμού τής Άπω Ανατολής. Το τσάι σε στερεά μορφή, που το έβραζαν, το τσάι σε σκόνη, που το χτυπούσαν, τα φύλλα του τσαγιού, που τα βουτούσαν στο καυτό νερό, ανταποκρίνονται, όλα, στις ευκρινώς διαφορετικές συναισθηματικές διαθέσεις των κινεζικών δυναστειών των Τανγκ, των Σουνγκ και των Μινγκ. [Οκάκουρα Κακούζο]
Και τι μας νοιάζει τι λέει ο δυτικοτραφής Οκάκουρα των αρχών του 20ού αιώνα, θα αντιτείνει ο σημερινός πρακτικός αναγνώστης. Στην εποχή μας υπάρχουν έτοιμα φακελάκια και μπλουμ στο καυτό νερό και τέρμα, τι τελετές και μυσταγωγίες, δεν έχουμε χρόνο για τέτοια. Μα ακριβώς. Η τελετή, φίλε μου, θα του πω διαβάζοντάς του το από τη σελίδα 54 —και βέβαια κάπου από το υπερπέραν ο Οκάκουρα και αμέτρητοι λάτρεις-υμνητές της λεπτεπίλεπτης διαδικασίας της παρασκευής τσαγιού θα χαμογελάσουν ευχαριστημένοι—, η τελετή ήταν, έτσι θα του πω, και έφτασε μέχρι και στις μέρες μας, μέρες διαπόμπευσης της ομορφιάς, να είναι ένα αυτοσχέδιο θεατρικό έργο που η πλοκή του υφαινόταν και συνεχίζει να υφαίνεται γύρω από το τσάι, τα άνθη μα και τα ζωγραφικά έργα ή επομένως και για τα ζωγραφικά έργα! Και το πιο ενδιαφέρον όλων ποιο είναι; Μα η διακριτική πλην ισχυρή φιλοσοφία ζωής που υπάρχει πίσω από αυτά, ο τεϊσμός, που δεν ήταν παρά —εξαρχής— μια ανώτερης ποιότητας μεταμφίεση του ταοϊσμού, η δύναμη εκείνη που μετασχημάτισε την τελετή του τσαγιού σε πτυχή κοσμοθεώρησης και δημιουργία ενός οικιακού καλλιτεχνικού έργου το οποίο καθένας μπορεί να σκηνοθετήσει και να ερμηνεύσει στην καθημερινότητά του δίνοντάς της ηρεμία, ομορφιά, αξία και φινέτσα.
Το χωρισμένο σε επτά μέρη «Βιβλίο του Τσαγιού» («Η κούπα της οικουμένης», «Οι σχολές του τσαγιού», «Ταοϊσμός και Ζεν», «Η αίθουσα του τσαγιού», «Η εκτίμηση της τέχνης», «Άνθη», «Δάσκαλοι του τσαγιού»), αυτού του κομψότατου, μικρόσχημου τόμου που, μεταφρασμένος στα ελληνικά από την Αλίνα Πασχαλίδου, κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ερατώ, είναι μια διεισδυτική και μαζί ευγενική και φιλική παράθεση της δυτικής περί της Ιαπωνίας αντίληψης, πυκνά και έξυπνα διατυπωμένης από αυτόν τον ξεχωριστό Ιάπωνα πολίτη, που, όπως είπαμε, έλαβε δυτική παιδεία, όμως χωρίς να απολέσει τη βαθιά γνώση της παράδοσής του, οπότε μπόρεσε να μεταφέρει αργότερα ζωτικά στοιχεία από τη μια στην άλλη, βοηθώντας τες να συναντηθούν στην κούπα της οικουμένης. Σε όλο το βιβλίο του ο Οκάκουρα Κακούζο προσφέρει γουλιές απόλαυσης με τις εύστοχες, εμπνευσμένες του παρατηρήσεις, τις πληροφορίες, σκέψεις, ιδέες και αναλύσεις της ιστορίας και της φιλοσοφίας του τσαγιού.
Το «Βιβλίο του Τσαγιού» προσφέρεται στον αναγνώστη του 2016 σαν μία νοερώς ευωδιαστή ανάσα από τα συνήθη διαβάσματά του, τον ταξιδεύει —και ας ακούγεται κλισέ αυτό— στον κόσμο του τσαγιού, προσεχτικά βαλμένου σε κούπες φτιαγμένες επί τούτου πότε από ουράνια πορσελάνη (στο χρώμα του γαλάζιου ουρανού), πότε από λευκή και φινετσάτη πορσελάνη ή και σε βαριές κούπες με μελανό και σκούρο καφέ χρώμα (ολόκληρη η ξακουστή κινέζικη κεραμική βρέθηκε για αιώνες στην υπηρεσία του τσαγιού), και να που τούτο το ταξίδι γεύσης, απόλαυσης και φιλοσοφίας είναι προσιτό σε όλες τις τάξεις, αναγνωστικές και οικονομικές, χωρίς να χάνει το παραμικρό από την ομορφιά του.
Στις σελίδες του Οκάκουρα Κακούζο συνυπάρχει η ιστορία του τσαγιού κυρίως σε δύο διαφορετικές χώρες (Κίνα, Ιαπωνία) με έκδηλη την καλαισθησία της κουλτούρας καθεμιάς, και μαθαίνουμε αρκετά και για τη διάδοσή του στους Ρώσους και τους Άγγλους, που πολύ γρήγορα το προτιμούν από τον καφέ. Ο Οκάκουρα, ακούραστος, γράφει για την ποικιλία των σπάνιων λουλουδιών του τσαγιού που αρχικά χρησιμοποιήθηκαν για τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες, για τα σκεύη, τις φάσεις εξέλιξης της μορφής με την οποία έφτανε στον τυχερό που μπορούσε να το γεύεται, αρχικά σαν στερεό υλικό με προσμείξεις που αλλοίωναν ενίοτε τη μοναδικότητά του, σαν σκόνη, και τέλος σαν φύλλα, μα επίσης δεν παραλείπει τον έπαινο των ευγενικών και ειρηνικών κοινωνικών ηθών που το τσάι —παρασκευή και πόση— δημιούργησε χάρη στο τελετουργικό που το συνόδευε, και σωστά διέκρινε ότι είναι εκείνα που άξιζε να περάσουν τα δύσβατα σύνορα των διαφορετικοτήτων, εκθέτοντάς τα στο βιβλίο του έτσι που ο Δυτικός αναγνώστης να κατανοεί την σχέση του τσαγιού με τον ταοϊσμό και την άρρηκτη σχέση της φιλοσοφίας του Ζεν με το τσάι.
Στην ολοταχώς βιομηχανοποιούμενη, σκληρή εμπορική κοινωνία της Δύσης όπως αυτή μοιάζει να διαμορφώνεται στις αρχές του 20ού αιώνα, με την Ευρώπη ένα καζάνι κοινωνικών αλλαγών έτοιμο να εκραγεί και τις ΗΠΑ να βαδίζουν ήδη στον όχι και τόσο ρόδινο δρόμο της ενότητας που σφυρηλάτησε ο εμφύλιός τους προς την ανάπτυξη της τεράστιας (και πλούσιας σε φυσικούς πόρους) χώρας, ακριβώς τότε ήρθε να εκπροσωπήσει την Ασία ένα αλλιώτικο διαπιστευτήριο της πολύ καλής πλευράς της ζωής της: η απόλαυση του τσαγιού, ροφήματος «που δεν έχει την προπέτεια του κρασιού, την αμηχανία του καφέ μα ούτε και την ανόητη αθωότητα του κακάο», και έτσι, με όλη του την τελετουργία, την αισθητική λιτότητα και φινέτσα, μα κυρίως με την πνευματικότητα αιώνων, συστήνεται ως φιλοσοφία και τέχνη που ταιριάζει στη Δύση με αποδείξεις που γράφτηκαν χάρη στην ευρηματική πένα του Οκάκουρα, καθώς στις «μέρες μας, ίσως μόνο στη σοβαρή μας και σεμνή θεώρηση του Ατελούς μπορούν να συναντηθούν και να αλληλοπαρηγορηθούν Ανατολή και Δύση».
ΥΓ. Θα ήταν άχαρο να προσεγγιστεί με φιλολογική-κριτική ματιά ένα τέτοιο δροσερό και χαλαρωτικό υψηλής αισθητικής και οπωσδήποτε καλογραμμένο βιβλίο. Δεν είναι εγκυκλοπαίδεια και λεξικό, δεν είναι βεβαίως μυθιστόρημα μα ούτε συναξάρι συνταγών και προτάσεων παρασκευής τσαγιού, είναι κάτι από όλα και μαζί τίποτα από αυτά, είναι μια ωδή στο όμορφο εφήμερο και την έξοχη ανοησία των πραγμάτων, όπως λέει ο δημιουργός του, και ας το γευτούμε γουλιά-σελίδα ως τέτοιο και μόνο. Αρκεί.
Such a lonely day, and it’s mine. It’s a day that I’m glad I survived.