One of the boys

«Συγγνώμη που θα σε στενοχωρήσω, αλλά εμάς τους άντρες μάς αφήνει αδιάφορους η δουλειά που κάνετε. […] Εκτός βέβαια αν η δουλειά σας έχει να κάνει με ένα στύλο και δεν ανήκετε στο πυροσβεστικό σώμα! […] Όταν οι γυναίκες κρίνουν έναν άντρα, σκέφτονται με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι οι άντρες. Ενδιαφέρονται για το επάγγελμά του, γοητεύονται από την ιδιότητά του και φυσικά από τις τραπεζικές του καταθέσεις. Αν αρχίσει να μιλάει ακατάπαυστα για τη δουλειά του, δώσε του λίγο χρόνο. Ωστόσο, μην αντιστρέψεις τους όρους και αρχίσεις εσύ να φλυαρείς ακατάπαυστα για τη δουλειά σου». Στιβ Σανταγκάτι.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 ανέτειλε το Τρίτο Κύμα Φεμινισμού. Η συνέχεια της φεμινιστικής θεωρίας του Δεύτερου Κινήματος, το Τρίτο Κύμα επικεντρώνεται στην εφαρμογή της θεωρίας, στην ατομικότητα και την πολυφωνία. Πρεσβεύει τον συνασπισμό αντί της ομοιογένειας, λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορετικότητα. Εξωακαδημαϊκά συγχέεται με τον μεταφεμινισμό, όχι εντελώς αδικαιολόγητα.

Από τη δεκαετία του ’80 και έπειτα, η παρουσία της γυναίκας σε χώρους αδιαμφισβήτητα «αρσενικούς» συνετέλεσε στη μεγαλύτερη έκθεσή της. Η γυναίκα αφαιρεί τις παραδοσιακές «αμφιέσεις» που της φόρεσαν οι θεσμοί της πατριαρχίας, συμμετέχοντας περισσότερο στην επιλογή των ρόλων που θα ενσαρκώσει στην κοινωνία, την οικονομία και στην ιδιωτική σφαίρα· μια μετεξέλιξη που επιδίωκε το Δεύτερο Κύμα, αλλά που για να εφαρμοστεί χρειαζόταν κάτι περισσότερο: ο έλεγχος του male gaze —του αρσενικού βλέμματος—, του τρόπου με τον οποίο η γυναίκα είναι «ορατή» στην πατριαρχική κοινωνία και (αυτο)προσδιορίζεται. Επειδή, λοιπόν, δεν είναι εφικτή η αποτίναξη της πατριαρχίας μονομιάς, ο μεταφεμινισμός προτίμησε την προσέγγιση «κράτα τους φίλους σου κοντά και τους εχθρούς σου ακόμα πιο κοντά».

Στη μεταφεμινιστική ιδεολογία, η γυναίκα συντηρεί την εικόνα που θα την κάνει αρεστή στο αντρικό βλέμμα όσο εργάζεται κατά του εξισωτισμού. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που κατηγορούν την επικράτηση των ΜΜΕ και, στην εποχή μας, των κοινωνικών μέσων για την εκμετάλλευση/εμπορευματοποίηση της γυναικείας σεξουαλικότητας με πρόφαση τη μεταφεμινιστική ιδεολογία, όμως είναι δέον να λάβουμε υπόψη ότι δεν είναι/δεν θα έπρεπε να είναι όλες οι φεμινίστριες πρόθυμες να απεμπολήσουν το δικαίωμα στην αυτοδιαχείριση της εικόνας τους ασχέτως τού εάν σκοπεύουν να τη χρησιμοποιήσουν ή όχι για την ενδυνάμωσή τους. Επιπλέον, ας διερωτηθούμε αν η άφεση που δίνει ο μεταφεμινισμός στη συμμόρφωση με το αντρικό βλέμμα προέρχεται από την ιδεαλιστική πεποίθηση πως οτιδήποτε πράττουν οι γυναίκες την τελευταία πεντηκονταετία εμφορείται από τα ιδεώδη του φεμινιστικού κινήματος.

Εδώ εντοπίζεται η σύγχυση με το Τρίτο Κύμα Φεμινισμού. Οι οπαδοί του επιδιώκουν νέο ορισμό του φεμινισμού που βιώνουν επειδή γεννήθηκαν με τα κεκτημένα του Δεύτερου Κύματος ως δεδομένα· συνεπώς, δεν αυτοχαρακτηρίζονται από τους αγώνες που καθόρισαν τις second-wavers. Θεωρούν ότι θα επιτύχουν τον αναπροσδιορισμό εφαρμόζοντας την ιδεολογία στην ποπ κουλτούρα, επικρατέστερη από ποτέ τον 21^ο αιώνα, διεκδικώντας τη σεξουαλικότητα και τη θηλυκότητα που «θυσίασε» το Δεύτερο Κύμα, ακόμα κι αν χρειαστεί να χρησιμοποιήσουν σεξιστικό λεξιλόγιο. Υποκύπτουν, τρόπον τινά, σε ενός είδους ρεβιζιονισμό του Δεύτερου Κύματος και αποπροσανατολίζονται από το ζητούμενο: την ισότητα.

Σκεφτείτε τι συμβαίνει στις ρομαντικές κομεντί που προβάλλονται ακόμα τώρα και που θέλουν το ασχημόπαπο να γίνεται κύκνος για να προσελκύσει τον ήρωα. Δείχνουν την αδιάφορη ή ντροπαλή ή απορροφημένη στα βιβλία ή στη δουλειά κοπέλα/γυναίκα να αλλάζει την εμφάνισή της για να τραβήξει το βλέμμα του αγοριού/άντρα που πιστεύει πως της αξίζει, ώστε να δείξει «γυναίκα». Εν τω μεταξύ, ο άντρας-αντικείμενο του πόθου ελάχιστες φορές παρεμβαίνει σε κάτι επάνω ή μέσα του. Περιμένει την εκ βάθρων «βελτίωση» που θα τραβήξει την προσοχή του και θα τον κάνει να εκτιμήσει τον εσωτερικό κόσμο της γυναίκας, ο οποίος προϋπήρχε αλλά χρειαζόταν μια συμβατή-συμβατική όψη. Ο ήρωας έχει στο οπτικό πεδίο του μόνο ένα μοντέλο γυναίκας, διαφορετικό από εκείνα που εφευρέθηκαν κατά περιόδους —για να θυμηθούμε τι έγραφε η Ούρσουλα Λε Γκεν—, οι εφευρέτες των οποίων δεν γνώριζαν πώς να τα πουλήσουν εξ ου και η διανομή τους ήταν στοιχειώδης και η έρευνα μάρκετινγκ μηδενική. Δεν θα δούμε συχνά, συνεχίζει σαρκαστικά η Λε Γκεν, το αντρικό βλέμμα στην οθόνη και τη ζωή να εστιάζει σε μοντέλα γυναίκας όπως η Όστιν η μία από τις Μπροντέ, επειδή είναι ιδιαζόντως περίπλοκα, ή σε ένα μοντέλο εμπνευσμένο από τις Σουφραζέτες, μιας και όλοι γελούσαν μαζί τους· ας μη μιλήσουμε, επίσης, για το μοντέλο Βιρτζίνια Γουλφ, που παραήταν μπροστά από την εποχή του.

Όταν η αμεσότερη pop culture διασπείρει την ιδέα πως το πρότυπο γυναίκας χρειάζεται να συμβαδίζει με την πατριαρχική οπτική, πόσα περιθώρια ανατροπής υπάρχουν; Όπως επισημαίνει η καθηγήτρια Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Μαρία Στρατηγάκη, χρειαζόμαστε πολιτικές ισότητας στον τομέα της αναπαραγωγής σεξιστικών στερεοτύπων στα ΜΜΕ. Οι υπερασπιστές της ελευθερίας του Τύπου θα βρεθούν πολλές φορές αντιμέτωποι με τους υπερασπιστές της ισότητας των φύλων στην επιχειρηματολογία περί της διαμόρφωσης σεξιστικών προτύπων και διασποράς τους μέσω της τηλεόρασης, του περιοδικού Τύπου, των διαφημίσεων κ.ο.κ. Κάθε απόπειρα ιδεολογικής παρέμβασης με στόχο την πολιτική ορθότητα των αναπαραγόμενων εικόνων απορρίπτεται σαν λογοκρισία και παρέμβαση στον κώδικα δεοντολογίας τού εκάστοτε μέσου, μετατρέποντας την κριτική σεξιστικών προτύπων σε σεξιστική κριτική.

Στις μικρές ηλικίες, η ανάγκη απόκτησης της πατριαρχικής εύνοιας ξεκινά με τον τύπο του «αγοροκόριτσου», σύμφωνα με το διαχρονικά επιδραστικό βιβλίο «Τα μαγικά χρόνια». Κατά τη συγγραφέα, ένας ακούσιος κονστρουκτιβισμός είναι εύκολο να διατρέξει τα πρώτα χρόνια διαπαιδαγώγησης των κοριτσιών, αν εκτιμήσουν ότι η συμπεριφορά του αγοροκόριτσου ευχαριστεί τον πατέρα, που είτε προτιμούσε γιο αντί κόρης είτε ανατρέχει στις δικές του ευτυχισμένες παιδικές αναμνήσεις όταν παίζει «αγορίστικα» παιχνίδια με την κόρη του. Αν το κορίτσι δεν προσλάβει ευχαρίστηση από την εύνοια άλλης κυρίαρχης φιγούρας στην οικογένεια —εφόσον η σημασία της γυναικείας παρουσίας μέσα στο σπίτι χρίζεται υποδεέστερη της αντρικής—, η επιδίωξη της αντρικής εύνοιας ενδέχεται να αποτελέσει μέρος της συμπεριφοράς της στην ενηλικίωση. Εκεί, μπορεί να εντοπίζεται στην αφομοίωση «αντρικού» λεξιλογίου (ορολογίες στρατιωτικής θητείας ή γηπεδική αργκό για να γίνουμε one of the boys) σε μια πιο τοπική εφαρμογή της θεωρίας περί επικοινωνιακής προσαρμογής (communication accommodation). Σύμφωνα με τη θεωρία του Howard Giles, ένα από τα κίνητρα της γλωσσικής επικοινωνιακής προσαρμογής είναι η σύγκλιση με την επικοινωνιακή συμπεριφορά εκείνου που έχουμε απέναντί μας με στόχο την έγκρισή του. Αν δείξουμε πρόθεση αφομοίωσης, ο άλλος θα μας συμπαθήσει και θα κερδίσουμε σε προτίμηση και πιθανή κοινωνική ανταμοιβή, ειδικά αν θέλουμε να τα έχουμε καλά με την «εξουσία».

Στην ανάλυση discourse (ανάλυση λόγου) του Μισέλ Φουκό σχετικά με την επικοινωνία και επιβολή της ισχύος μέσα σε μια κοινωνία μέσω του λόγου, ενυπάρχουν οι αιτίες όσων αναφέρθηκαν πιο πάνω: η δύναμη και η ισχύς του επικρατέστερου σε οποιοδήποτε κοινωνικό σύνολο ασκείται, εκτός από την άμεση βία, μέσω του λόγου, της γλώσσας. Κατά τον Γάλλο φιλόσοφο, η εμπειρία και η γνώση δεν υπάρχουν εκτός της γλώσσας που τις εκφράζει και τις επικοινωνεί, οπότε, υπό μία έννοια δημιουργούνται από τον λόγο, από τα discourses. Αν ανατρέξουμε στην προέλευση του λόγου, δημόσιου κυρίως, και στην αποκλειστικότητα της χρήσης του από τους άντρες (βλ. Mary Beard, Γυναίκες και εξουσία. Ένα Μανιφέστο, Μεταίχμιο 2018), θα δικαιολογήσουμε την επίζηλη εύνοια της πατριαρχίας από το ίδιο της το δημιούργημα — τη διαδεδομένη και αποδεκτή εκδοχή της θηλυκότητας.

Εκείνο που δεν θα δικαιολογήσουμε είναι η παθητική διαιώνιση αυτής της νοοτροπίας.

[ Για το παρόν κείμενο χρησίμευσαν στοιχεία από τις εξής πηγές: Στιβ Σανταγκάτι, Άντρες, οδηγίες (κατά)χρησης, Ψυχογιός 2008· R. Claire Snyder, What is Third-Wave Feminism? A New Directions Essay, Signs: Journal of Women in Culture and Society 2008, vol. 34, www.jstor.org· Ariel Levy, Female chauvinist pigs: Women and the rise of raunch culture, Free Press 2005· Ursula K. Le Guin, The wave in the mind: Talks and essays on the writer, the reader and the imagination, Shambhala Publications, 2004· Selma H. Fraiberg, The magic years, Scribner 2008· Howard Giles & Tania Ogay, Communication accommodation theory (2007), στο B. B. Whaley & W. Samter (επιμ.) Explaining communication: Contemporary theories and exemplars, Routledge 2006· Μαρία Στρατηγάκη, Πολιτικές ισότητας στη Μεταπολίτευση. Θετικά βήματα, συνεχιζόμενα κενά, εννοιολογήσεις και πρακτικές του φεμινισμού. Πρακτικά ημερίδας, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων 2018· Michel Foucault, Power/Knowledge: Selected interviews and other writings, 1972-1977, επιμ. Colin Gordon, Vintage 1980. Εικονογράφηση: Angela Loennig, Woman with a Mask (2013, λεπτ). A tribute to Lorenzo Lippi (The Female Gardener Holding a Mask or The Allegory of Simulation, ~1640).