Περί χιούμορ

Έχουμε 2001. Βρίσκομαι στο δωμάτιο της εστίας του Πανεπιστημίου στην Αγγλία όπου σπούδαζω. Έχω πείσει τον εαυτό μου ότι σήμερα θα διαβάσω πιο πολύ και πιο συγκροτημένα. Ο χαρακτηριστικός ήχος μηνύματος από το ICQ (για εσένα που είσαι μικρότερος από -άντα, τι να σου εξηγώ…) μου αποσπά την προσοχή κι ενώ έχω πείσει τον εαυτό μου ότι έχω στοχοπροσήλωση Κνίτη σε κήρυγμα, τα πετάω όλα στο καλάθι των αχρήστων κάνοντας κλικ στο εισερχόμενο. Ανοίγω τον σύνδεσμο στο Netscape Navigator (Θεός σχωρέσ’ το κι αυτό) και διαβάζω ένα άρθρο που μου ανεβάζει το αίμα στο κεφάλι. Ένας τύπος που δεν γνωρίζω, ο Jeremy Clarkson, έχει γράψει ένα λίβελο κατά της Ελλάδας με αφορμή τη σύλληψη από την ελληνική αστυνομία Άγγλων plane-spotters που τραβούσαν φωτογραφίες έξω από ένα στρατιωτικό αεροδρόμιο.

Η σχολή στην οποία φοιτούσα είχε εκατό άτομα από σαράντα διαφορετικές εθνικότητες. Κάναμε και μαθήματα cultural diversity, αλλά τίποτα δεν αντικαθιστούσε την καθημερινή τριβή με τόσο διαφορετικό κόσμο. Τιθασεύοντας κάπως τη διάθεσή μου να αρπάξω τον πρώτο Βρετανό που θα έβρισκα μπροστά μου και να του ζητήσω το λόγο, με ιεράν αγανάκτησιν βεβαίως-βεβαίως, είπα να το κουβεντιάσω. Έδειξα λοιπόν το άρθρο σε έναν καλό μου φίλο, Άγγλο, που έβαλε τα γέλια. «This is hilarious!» μου λέει. Εμβρόντητος για την έλλειψη ευαισθησίας και κατανόησης εκ μέρους του, του κατέβασα ένα λογύδριο γιατί το κείμενο ήταν εντελώς απαράδεκτο και προσβλητικό. Σειρά του να μείνει κάγκελο. «Μα, είναι ο Clarkson… Ξέρεις… Τα χώνει σε όλους ανεξαιρέτως. Είναι το στιλ του αυτό. Ο κόσμος τον διαβάζει για την υπερβολή του και… Μα καλά, σίγουρα δεν το βρίσκεις αστείο;!»

To χιούμορ είναι μια από τις πιο δύσκολες έννοιες και συμπεριφορές για να τις εξηγήσεις σε κάποιον που τις αντιλαμβάνεται διαφορετικά. Αυτή η δυσκολία οξύνεται όταν μιλάμε για κατανόηση του χιούμορ σε μια ξένη χώρα. Τα όρια του τι θεωρείται αποδεκτό, οι αναφορές σε εμπειρίες και καταστάσεις που για τον άλλο μπορεί να είναι αυτονόητες αλλά για σένα παντελώς άγνωστες, οι διαφορές στην κουλτούρα, ακόμα και η γνώση της γλώσσας σε βάθος που επιτρέπει την κατανόηση λεπτών λογοπαιγνίων, είναι κάποιες από τις συνιστώσες που καθιστούν το χιούμορ έναν από τους πιο ιδιαίτερους τρόπους έκφρασης, τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο.

Μου πήρε πολύ καιρό να καταλάβω το σκωπτικό, κοφτερό αγγλικό χιούμορ. Να καταλάβω ότι δεν παίρνουν όλοι οι λαοί τον εαυτό τους τόσο στα σοβαρά όσο οι Έλληνες και να εμπεδώσω ότι αυτό είναι χαρακτηριστικό αυτοπεποίθησης. Διάβασα και άλλα άρθρα του Κλάρκσον και μετά άρχισα να βλέπω και την εκπομπή του, το «Top Gear», που έγινε μία από τις αγαπημένες μου.

Το χιούμορ αυτού του τύπου δρα με πολλούς τρόπους. Συχνά έχει δόσεις άβολης αλήθειας που δίνονται μέσα από το γκροτέσκο της υπερβολής, ώστε να μπερδευτεί επίτηδες το μήνυμα με τον τρόπο μετάδοσής του και να βρει το στόχο του χωρίς να προσβάλει τόσο. Αν όμως δεν περάσεις μέσα από μια διαδικασία βαθιάς κατανόησης μιας άλλης κουλτούρας, όλο αυτό μπορεί να δημιουργήσει πάμπολλες παρεξηγήσεις. Άσε που είναι σημαντικό να διαχωρίζεις το καλοπροαίρετο χιούμορ από την πραγματική ειρωνεία, που χρήζει άλλης αντιμετώπισης.

Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, χρειάζεται μεγάλη προσοχή όταν προσπαθείς να χρησιμοποιήσεις ιδιαίτερο χιούμορ για να σπάσεις τον πάγο σε προσωπικό ή επαγγελματικό επίπεδο, ιδίως όταν δεν γνωρίζεις καλά το κοινό ή τους συνομιλητές σου. Το αστείο που κάνει έναν Άγγλο να γελάσει με την καρδιά του μπορεί να αφήσει έναν Ολλανδό παγερά αδιάφορο και να προσβάλει έναν Ισπανό. Για παράδειγμα, εν μέσω Euro 2012 και αμέσως μετά το παιχνίδι με τη Γερμανία, ήρθα στην Ελλάδα για ένα επαγγελματικό σεμινάριο. Πριν ξεκινήσω την παρουσίαση, μοιράστηκα με κάποιους συναδέλφους μια γελοιογραφία που είχε κυκλοφορήσει πριν το παιχνίδι. Ο διαιτητής πετούσε ένα ευρώ στον αέρα ανάμεσα σε έναν Έλληνα και ένα Γερμανό παίχτη και ο Έλληνας πηδούσε να το πιάσει. Κάποιοι γέλασαν, αλλά κάποιοι εξοργίστηκαν μια και το θεώρησαν προσβλητικό. Είχαν δίκιο;

Εξαρτάται. Προσωπικά μετάνιωσα που το μοιράστηκα, γιατί αυτού του τύπου το χιούμορ μπορεί να εκληφθεί είτε ως ειρωνικό, είτε ως καταδεικτικό μιας πραγματικά δύσκολης κατάστασης. Κάποιος με αυτοπεποίθηση, ή με αντίληψη του χιούμορ αυτού του τύπου, πιθανό να δει το δεύτερο. Κάποιος άλλος όμως, κάποιος που αισθάνεται ότι οφείλει να αμύνεται γιατί βάλλεται από παντού, ότι δεν εκτιμάται και ότι αυτοί που τον κατατρέχουν τον ειρωνεύονται κι από πάνω, μάλλον θα δει το πρώτο. Σε φιλικό περιβάλλον αυτό αντιμετωπίζεται, αλλά σε επαγγελματικό οι γραμμές είναι πιο λεπτές.

Τέλος, φυσικά πρέπει να προσαρμοζόμαστε στο χιούμορ της χώρας που μας φιλοξενεί, χωρίς αυτό να μας εμποδίζει να θέτουμε τα δικά μας όρια. Όταν αδυνατώ να βρω κάτι αστείο, το λέω άμεσα χωρίς να δείχνω προσβεβλημένος. Η αλληλοκατανόηση είναι άλλωστε, εξ ορισμού, αμφίδρομη διαδικασία.

Υ.Γ. Ξέθαψα το άρθρο του Clarkson και καταλαβαίνω όσους εξοργίστηκαν με αυτό προ δεκατετραετίας. Θέλει πολύ καλή θέληση για να το πάρεις όπως το καταλαβαίνουν οι Βρετανοί. Όσο για τον ίδιο, ο εκρηκτικός και προκλητικός χαρακτήρας του που τον έκανε διάσημο έγινε η αιτία να αποπεμφθεί από την εκπομπή του το 2015, όταν έβρισε και χτύπησε ένα συνεργάτη του. Πρόσφατα ξεκίνησε συνεργασία με την Amazon video streaming service ώστε να παρουσιάζει εκεί το Top Gear: http://www.airliners.net/aviation-forums/general_aviation/read.main/670625.