Περί βιογραφικών ταινιών

Πριν μιλήσουμε για το είδος της βιογραφικής ταινίας, γιατί πρόκειται περί είδους, όπως είναι το θρίλερ, το φιλμ νουάρ ή η περιπέτεια, να πούμε δυο λόγια για την έννοια της βιογραφίας γενικότερα.

Με τον όρο βιογραφία εννοούμε σύμφωνα με τα λεξικά τον γραπτό απολογισμό της ζωής ενός ατόμου και επίσης τον κλάδο της Ιστορίας. Εξαρχής ορίστηκε η βιογραφία ως «η ιστορία της ζωής συγκεκριμένων ατόμων». Και στη λογοτεχνία, επίσης, συνιστά είδος από τον 17ο αιώνα μέχρι και σήμερα. Αν ανατρέξουμε ιστορικά στο είδος , συναντάμε τις απαρχές του στις πρώιμες αφηγήσεις μοναχών και ηρώων. Π.χ. στις ιστορίες της Παλιάς Διαθήκης, στα ελληνικά, κελτικά και σκανδιναβικά έπη. Εξάλλου, κλάδο της βιογραφίας συνιστούν και τα ρητά σοφών και αγίων. Μπορούμε επίσης να μάθουμε πολλά, π.χ. για τον Σωκράτη, μέσα από τη διδασκαλία του Πλάτωνα καθώς και από τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα. Μια σχολαστική αναδρομή θα μας πήγαινε πολύ μακριά: θα μας περνούσε μέσα από τους πρωτοπόρους Ρωμαίους συγγραφείς του είδους καθώς επίσης και από τον Πλούταρχο. Θα συνεχιζόταν με τον Μεσαίωνα και τις βιογραφίες αγίων και με την Αναγέννηση, κυρίως την Αγγλία του Βacon και αργότερα του Τζον Ντράιντεν, τη Γαλλία του Αντρέ Μορουά και τη Γερμανία του Εμίλ Λούντβιχ, για να μείνουμε σε κλασικά ονόματα συγγραφέων που ασχολήθηκαν με τη βιογραφία. Σήμερα συναντάμε σημαντικά επίσης πρόσωπα στην Ευρώπη και στην Αμερική, που βιογραφούν φυσιογνωμίες από το χώρο της λογοτεχνίας, του σινεμά, της επιστήμης, της ιστορίας ή της πολιτικής.

Στο σινεμά το είδος καλλιεργήθηκε ήδη από τους σκαπανείς και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Η κινηματογραφική βιομηχανία παγκοσμίως έφερε, εκείνη την εποχή, κοντά στο πλατύ κοινό φυσιογνωμίες γνωστές με έναν εξιδανικευτικό τρόπο. Βρισκόμαστε ακόμα πολύ μακριά από τη σύγχρονη απομυθοποιητική περίοδο, όπου ακόμα και πρόσωπα της πρόσφατης σχετικά Ιστορίας προσεγγίζονται με καλλιτεχνικά κριτήρια και ειλικρίνεια, σε μεγάλο βαθμό. Επιστήμονες, άγιοι, πολιτικοί, καλλιτέχνες και άλλοι, εικονογραφούνται κατά τη βωβή περίοδο, μέσα από πορτρέτα απλοϊκά. Όπως συμβαίνει και στη λογοτεχνία, το είδος αυτό και στο σινεμά θεματολογικά έχει, πολύ γενικά, δύο διαστάσεις: η μία αφορά την ψυχολογική, δραματουργική προσέγγιση του προσώπου που βιογραφείται, ενώ η δεύτερη αφορά την Ιστορία — το αληθινό, ας πούμε, πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το βιογραφούμενο άτομο ή τα άτομα.

Μέχρι τον Ντέιβιντ Γουόρκ Γκρίφιθ, που θα κλείσει την καριέρα του με μια βιογραφία του Λίνκολν (χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις, πρέπει να πούμε), λάμπουν οι εξαιρέσεις μέσα σε πλήθος μετριοτήτων. Από τον Ιησού Χριστό και τους αγίους, μέχρι τον Λίνκολν, τον Μπούφαλο Μπιλ, τον Γουλιέλμο Τέλο, τη Ζαν Ντ’Αρκ, τους ήρωες της ρωμαϊκής και μεσαιωνικής ιστορίας, τον Σπάρτακο, τον Εδουάρδο τον Ζ΄ και τον Εμίλ Ζολά, καθώς και πολλές ακόμα, οι αφελείς αυτές κινηματογραφικές βιογραφίες δημιουργήθηκαν στις αρχές του περασμένου αιώνα στα αμερικανικά, γαλλικά, αγγλικά και ιταλικά στούντιο από σκηνοθέτες όπως ο Έντουιν Πόρτερ, ο Ζορζ Μελιές, ο Τζιοβάνι Παστρόνε κ.ά. Το 1927, ο βωβός, πλην λαλίστατος σε οπτικά εφέ και αφηγηματικές καινοτομίες, «Ναπολέων» του ιδιαίτερου ιμπρεσιονιστή Γάλλου σκηνοθέτη Αμπέλ Γκανς αποτελεί μια λαμπρή εξαίρεση.

Οι πρωτοπορίες της κινηματογραφικής έκφρασης που αναπτύσσονται μετά το ’20 καλλιεργούν ανάμεσα στα διάφορα είδη και αυτό της βιογραφίας με τρόπο περισσότερο απαιτητικό. Τηρουμένων των αναλογιών, οι βιογραφίες διαφόρων στρατηλατών που γυρίστηκαν στη δεκαετία του ’30 από πρώην Σοβιετικούς μοντερνιστές όπως ο Πουντόβκιν, οι οποίοι είχαν υποκύψει στη σταλινική καλλιτεχνική γραμμή περί ύφους, αλλάζοντας πορεία, εξαντλήθηκαν μέσα στα στενά όρια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και του ακαδημαϊσμού. Αντίθετα, ο μετρημένος Τζον Φορντ στην ίδια δεκαετία με τον «Νεαρό κύριο Λίνκολν» προσεγγίζει λιτά και ουσιαστικά το θέμα του. Άποψη που μάλλον έλαβε σοβαρά υπόψη του ο Στίβεν Σπίλμπεργκ στον προ τριετίας «Λίνκολν» του, κρατώντας χαμηλούς τόνους στη σκιαγράφηση προσώπου και εποχής.

Στο μεσοπόλεμο σε Ευρώπη και Αμερική οι βιογραφικές ταινίες δεν σπανίζουν, κάθε άλλο. Τα μυθικά πρόσωπα της Άγριας Δύσης αλλά και οι διάφοροι επιστήμονες ή πολιτικοί ζωντανεύουν στην οθόνη σε μάλλον αδιάφορες ταινίες. Έπρεπε όμως να έρθει το μεγάλο σοκ του Πολίτη Κέιν το 1941, μια κεκαλυμμένη βιογραφία του εκδότη Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ, από τον μέγιστο Όρσον Γουέλς, για να εισέλθει το είδος θριαμβευτικά στο χώρο του απαιτητικού κινηματογράφου και να δώσει το έναυσμα για μια σοβαρότερη αντιμετώπιση της βιογραφίας στην οθόνη.

Αλλά αυτό είναι το θέμα ενός επόμενου άρθρου, όπου θα μιλήσουμε αναλυτικά για την πολύπλευρη και μεγαλοφυή προσωπικότητα αυτού του σπουδαίου Αμερικανού δημιουργού.