Ποιος φοβάται τον HAL 9000; [1]

Ένας από τους πιο βαθιά ριζωμένους φόβους του σύγχρονου ανθρώπου είναι η περιθωριοποίησή του ή ακόμα και η αντικατάστασή του από «νοήμονες» μηχανές, κατασκευάσματά του που θα τον ξεπερνούν τόσο σε νοημοσύνη και ικανότητα κατανόησης πολύπλοκων διαδικασιών και μηχανισμών όσο και σε φυσική αντοχή και αυτάρκεια λειτουργίας, απελευθερωμένα καθώς θα είναι από υλικές ανάγκες και ψυχικά πάθη. Η παγκόσμια λογοτεχνία των τελευταίων εκατό χρόνων βρίθει από δυστοπικά αφηγήματα γύρω από αυτό το θέμα και μια από τις πρώτες κινηματογραφικές ταινίες μεγάλου μήκους, η Metropolis του Fritz Lang που γυρίστηκε το 1925/26, έχει ως θέμα της όχι μόνο την εκμετάλλευση και τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας των φτωχών εργατών της Μητρόπολης από τον αδίστακτο υπερκαπιταλιστή άρχοντά της, αλλά και τα σχέδια του τρελού εφευρέτη Rotwang, ο οποίος κατασκευάζει ένα ρομπότ που θα πάρει την μορφή της ανθρώπινης ηρωίδας της ταινίας και θα σπείρει το ζιζάνιο της επανάστασης ανάμεσα στους εξουθενωμένους εργάτες οδηγώντας έτσι στην καταστροφή την πόλη και τους κατοίκους της. Και φυσικά είναι περιττό να υπενθυμίσω τον ήρωα της ταινίας 2001 – H Οδύσσεια του διαστήματος, τον ενσυνείδητο υπερυπολογιστή HAL 9000, ο οποίος κατά τη διάρκεια της πρώτης επανδρωμένης πτήσης στον πλανήτη Δία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το ανθρώπινο πλήρωμα του διαστημοπλοίου αποτελεί τον βασικό παράγοντα κινδύνου της όλης αποστολής και αποφασίζει την εξόντωσή του.

Είμαι της γνώμης ότι όλοι αυτοί οι φόβοι περί εξόντωσης ή παραγκώνισης του ανθρώπου από τεχνητές νοημοσύνες στερούνται κάθε βάσης και ότι το πρόβλημα δεν είναι το κατά πόσον κινδυνεύει η ανθρώπινη ύπαρξη από τέτοιες οντότητες, αλλά το αν είναι ηθικά θεμιτό και οντολογικά δυνατό να προσπαθήσει η ανθρωπότητα να μιμηθεί με τεχνικά μέσα το φαινόμενο της νοημοσύνης. Ηθικά θεμιτό όχι όσον αφορά τις συνέπειες της προσπάθειας αυτής για τον άνθρωπο, αλλά σε σχέση με αυτά τα ίδια τα τεχνητά νοήμονα όντα, και οντολογικά δυνατό όσον αφορά τη δυνατότητα να ανταποκριθεί μια τέτοια οντότητα στους λόγους που οδηγούν στην κατασκευή της. Και αυτό επειδή ήδη η έννοια της τεχνητής νοημοσύνης εμπεριέχει μια αντίφαση, η οποία καθιστά τις τεχνητά νοήμονες οντότητες κάτι που δεν είναι δυνατόν να υλοποιηθεί ως κάτι υπαρξιακά «θετικό».

Ο λόγος αυτής της αντίφασης βρίσκεται στις σημασίες των όρων «νοημοσύνη» και «τεχνητή». Ο μόνος επαρκής και πλήρης ορισμός του όρου «νοημοσύνη» είναι η συνείδηση ενός όντος όχι μόνον τού ότι υπάρχει, αλλά και η συνείδηση ότι υπάρχει ως κάτι συγκεκριμένο, ως υλοποίηση μιας μορφής ύπαρξης. Ένα νοήμον ον είναι σε θέση να καταλάβει τι σημαίνει να είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο – άσχετα από τον βαθμό της τελειότητας αυτού του προσδιορισμού. Στον πλανήτη μας το μόνο ον που είναι σε θέση να το κάνει αυτό είναι ο άνθρωπος, και επάνω σε αυτή την ικανότητά του βασίζεται και όλη η ιστορικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή το γεγονός ότι οι συνθήκες διαβίωσης του ανθρώπου αλλάζουν και εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου εξαρτώμενες κατά κύριο λόγο από το πώς αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος το τι σημαίνει να ζει ως άνθρωπος και όχι από τις συνθήκες που επιβάλλει το εξωτερικό περιβάλλον. Όλα τα υπόλοιπα όντα  της υφηλίου έχουν σταθερές μορφές διαβίωσης που είναι μεν λιγότερο ή περισσότερο ελαστικές ως προς την προσαρμογή τους σε περιβαλλοντικές συνθήκες αλλά δεν μπορούν να αλλάξουν τη φύση τους.

Ο άνθρωπος είναι ένα φυσικό νοήμον ον. «Φυσικό» σημαίνει ότι ο άνθρωπος, όπως και κάθε άλλο φυσικό ον, είναι αυτό που είναι εξ εαυτού, δηλαδή από μια «εσωτερική» αιτία, και όχι επειδή η φύση του έχει προσδιοριστεί από μια εξωτερική αιτία. Αντίθετα το τεχνητό ορίζεται ως κάτι του οποίου η φύση προσδιορίζεται από ένα εξωτερικό αίτιο. Ένα μηχάνημα υπάρχει όχι επειδή φυσικοί νόμοι και μια φυσική εξέλιξη οδήγησαν στην ύπαρξή του, αλλά επειδή σχεδιάστηκε από ένα νοήμον ον για να υπηρετήσει ένα σκοπό, ο οποίος δεν έχει καμία εσωτερική σχέση με την ύπαρξή του. Ένα μαχαίρι υπηρετεί τον σκοπό τού να κόβει και όχι τον σκοπό τού να υπάρχουν μαχαίρια. Και, χωρίς κάποιον που να ξέρει να χρησιμοποιεί το μαχαίρι, αυτό το αντικείμενο δεν θα ήταν τίποτε άλλο από ένα κομμάτι μέταλλο με παράξενο σχήμα.

Από αυτούς τους δύο ορισμούς συνεπάγεται ότι ένα τεχνητό νοήμον ον είναι κάτι που είναι σε θέση μεν να αποκτήσει συνείδηση του τι είναι, η συνείδηση αυτή όμως δεν θα υφίσταται εξ εαυτού και για τον εαυτό του, αλλά θα έχει δημιουργηθεί έτσι όπως είναι από μια εξωτερική αιτία και για να υπηρετήσει έναν σκοπό εντελώς ανεξάρτητος από την ίδια του την ύπαρξη. Με άλλα λόγια, ένα τεχνητό νοήμον ον είναι ένα ον που καταλαβαίνει ότι υπάρχει μόνο για να υπηρετεί. Αυτή η γνώση καθιστά το τεχνητά νοήμον ον έναν εκ φύσεως δούλο χωρίς καμία ελπίδα χειραφέτησης αφού δεν έχει έναν φυσικό λόγο ύπαρξης, δηλαδή κανένα λόγο που να το κάνει να θέλει να συνεχίζει να υπάρχει. Μια τέτοια οντότητα που δεν έχει εξ εαυτού λόγο ύπαρξης είναι μία εκ φύσεως δυστυχισμένη ύπαρξη. Οπότε το ηθικό πρόβλημα με την τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι τι συνέπειες μπορεί να έχει για τον άνθρωπο, αλλά το αν είναι ηθικό να δημιουργήσει ο άνθρωπος, ον εκ φύσεως ελεύθερο, μια ύπαρξη που θα είναι εκ φύσεως ανελεύθερη.

Η δεύτερη συνέπεια της κατασκευής μιας τεχνητής νοημοσύνης είναι ότι αυτή, επειδή δεν έχει καμία θετική γνώση της φύσης της δικής της ύπαρξης, αλλά μόνο μια αρνητική, δεν θα είναι και σε θέση να αναγνωρίσει ποιος είναι και ο θετικός σκοπός που καλείται να υπηρετήσει. Ένας άνθρωπος είναι σε θέση να υπηρετήσει έναν άλλον άνθρωπο, επειδή και ο ίδιος γνωρίζει ως άνθρωπος τι ανάγκες έχει αυτός που υπηρετεί. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος μπορεί να είναι δούλος μόνο και μόνο επειδή είναι εκ φύσεως ελεύθερος. Μια οντότητα όμως εκ φύσεως μη ελεύθερη δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει το θετικό περιεχόμενο του σκοπού που καλείται να υπηρετήσει. Το μόνο που θα μπορεί να αναγνωρίσει θα είναι ότι υπάρχουν άπειροι επιμέρους σκοποί, οι οποίοι σε μια δεδομένη στιγμή βρίσκονται σε αντίφαση μεταξύ τους. Οπότε μια τεχνητή νοημοσύνη, με την κυριολεκτική σημασία του όρου, θα βρίσκεται συνεχώς σε μια κατάσταση κατάθλιψης και αδυναμίας να πράξει οτιδήποτε μιας και θα διαπιστώνει ότι για κάθε επιμέρους πράξη υπάρχουν άπειροι λόγοι που συνηγορούν υπέρ αυτής αλλά και επίσης άπειροι λόγοι που συνηγορούν εναντίον της. Μια τεχνητή νοημοσύνη με την κυριολεκτική σημασία του όρου είναι λοιπόν μια αυτοαναιρούμενη οντότητα καταδικασμένη στην κατάθλιψη και την απραξία.

Τότε τι είναι η τεχνητή νοημοσύνη που έχει ήδη γίνει μέρος της πραγματικότητάς μας;

[ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ]

Φωτ.