Το πορτρέτο μιας μεγαλοφυΐας [1]

Πώς θα μπορούσε, άραγε, κανείς να σκιαγραφήσει την πολύπλευρη, ωκεάνια, όπως έχει χαρακτηριστεί, φυσιογνωμία του δημιουργού που ακούει στο όνομα Όρσον Ουέλς; Μια σκιαγράφηση, ακροθιγώς και μόνο, αυτής της διάνοιας του 20ού αιώνα θα επιχειρηθεί εδώ, μέσω μερικών σημειωμάτων, όπου θα μιλήσουμε για τη ζωή, τη δημιουργία και τη σκέψη του. Είναι καιρός, άλλωστε, να θυμηθούμε για μία ακόμη φορά τον σπουδαίο σκηνοθέτη, καθώς φέτος κλείνουν εκατό χρόνια από τη γέννησή του και τριάντα από τον θάνατό του.

Ο Ουέλς, λοιπόν, γεννήθηκε στις 6 Μαΐου του 1915 στην πόλη Κενόσα της επαρχίας του Ουισκόνσιν, κοντά στο Σικάγο. Σε μια πόλη, τον έντονο επαρχιωτισμό της οποίας δεν μπόρεσε ποτέ του να συγχωρήσει, αλλά που την αγάπησε με εκείνον τον απωθημένο, σε πολλούς, τρόπο των ριζικών δεσμών. Ας ειπωθεί εδώ το αυτονόητο: καμιά μεγαλοφυΐα δεν πέφτει από τον ουρανό. Ο Ουέλς είχε την τύχη να ανατραφεί από μια οικογένεια που συναναστρεφόταν εξαιρετικά καλλιεργημένους κύκλους, οι οποίοι βοήθησαν διανοητικά τον μικρό Όρσον. Ήδη από την τρυφερή του ηλικία θα αποδειχθεί παιδί-θαύμα και θα αρχίσει να αναπτύσσει το στοιχείο της προσωπικότητάς του που, όπως έχει επισημανθεί από αρκετούς μελετητές του, αποτελεί τη σφραγίδα του: την απαράμιλλη ικανότητα να διατηρεί τον βασικό πυρήνα του χαρακτήρα του αναλλοίωτο και ταυτόχρονα να αλλάζει προσωπεία κατά βούληση, αν και εντέλει πάντα υποδυόταν έναν και μοναδικό ρόλο: αυτόν του απύθμενου εαυτού του, μιας, αενάως επαναλαμβανόμενης, απροσδιόριστης ταυτότητας.

Το πρώτο του βήμα στον χώρο της Τέχνης έγινε χάρη σε ένα παιδικό δώρο: μια μικρή σκηνή για μαριονέτες, όπου ο ευφυής μικρός μπορούσε να μεταμφιεστεί, κρυμμένος πίσω από μάσκες και ανδρείκελα, σε ένα θέατρο, κάτι που θα συμβολίσει τη μετέπειτα πορεία του στο διαρκές παιχνίδι των αλλαγών προσωπείων και δανεισμού φωνής σε διάφορους χαρακτήρες, που όλοι τους δείχνουν να μην του μοιάζουν — και που όλοι τους είναι εκείνος.

Ο νεαρός Ουέλς κάνει καλές σπουδές στο Todd School στο Ιλινόι, όπου αποκτά τις πρώτες του εμπειρίες στο θέατρο και κερδίζει μια υποτροφία για το Harvard, την οποία όμως δεν θα αξιοποιήσει ποτέ. Οι κριτικές των τοπικών εφημερίδων για τις παραστάσεις στις οποίες συμμετείχε είναι διθυραμβικές. Βρισκόμαστε στη δεκαετία του ’20, και η κοινωνικοοικονομική κατάσταση στις ΗΠΑ είναι τεταμένη. Η χρεοκοπία του ’29 και η άνοδος του Ρούζβελτ λίγο αργότερα βρίσκουν τον νεαρό δημιουργό στην πρώτη γραμμή των υποστηρικτών του New Deal. Στα 1931, ο Ουέλς, μόλις 16 ετών, αποφασίζει να ταξιδέψει στην Ευρώπη, με ένα βραβείο των δραματικών σωματείων του Σικάγου στην τσέπη για την καλύτερη παράσταση ενός σεξπιρικού «Ιούλιου Καίσαρα», συν 500 δολάρια. Επιθυμία του να γνωρίσει τη θεατρική Ευρώπη και, κυρίως, την πατρίδα του ελισαβετιανού βάρδου.

Να σημειωθεί ότι εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με έναν απλό αριστοκράτη νεαρό στα πρότυπα εκείνων του 19ου αιώνα, που αναζητά στην εξωτική Ανατολή τις εμπειρίες του πρωτογονισμού. Αντίθετα, ο Γουέλς θέλει να βαπτιστεί στη μεγάλη και στέρεη παράδοση των ευρωπαϊκών πνευματικών αξιών. Επιπλέον, όντας ένα γνήσιο, αναγεννησιακό, πολύπλευρο και πληθωρικό άτομο, ο Ουέλς, που ξεχείλιζε πάντα από ενέργεια και πολυπραγμοσύνη, θέλει να βελτιωθεί παράλληλα και στη ζωγραφική, στην οποία επιδίδεται εκείνη την περίοδο.

Αλλά τα χρήματα σύντομα εξανεμίζονται και ο δεκαεξάχρονος αναγκάζεται να ζητήσει εργασία στο φημισμένο Gate Theater του Δουβλίνου — μεταμφιεσμένος σε… ενήλικα. Ένας από τους διευθυντές του θεάτρου, και μεγάλος του δάσκαλος στην υποκριτική, ήταν ο Μάικλ Μακλίμορ, που ο Ουέλς θα τον χρησιμοποιήσει πολύ αργότερα ως Ιάγο στον «Οθέλο» του, το 1952, και θα τον μνημονεύσει και στο τελευταίο του έργο, το ντοκιμαντέρ «Γυρίζοντας τον “Οθέλο”», το 1978.

Το παιδί-θαύμα, λοιπόν, εκφράζεται δημιουργικά με τη χρήση του μακιγιάζ μπροστά στο δύσκολο και απαιτητικό κοινό του Gate Theater, υποδυόμενος πολύ μεγαλύτερους από την ηλικία του ρόλους με μεγάλη επιτυχία. Σ’ αυτό το τόσο δύσκολο εγχείρημα —μεγάλοι ηθοποιοί είχαν αποτύχει παταγωδώς σε ανάλογες προσπάθειες—, ο Ουέλς εμφανίζεται στη σκηνή κάθε βράδυ με τον αέρα ενός… New Yorker ηθοποιού και πείθει.

Επόμενη στάση των υπαρξιακών του περιπλανήσεων είναι το Λονδίνο, όπου όμως δεν του δίνεται άδεια εργασίας. Πραγματοποιεί μια επίσκεψη αβρότητας και σεβασμού στον Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, πριν επιστρέψει στην Αμερική, όπου με έναν παλιό συμμαθητή του ετοιμάζει μια έκδοση των έργων του Σέξπιρ — και μετά έρχεται, πάλι, η ώρα της περιπλάνησης.

Αυτός ήταν ο σκηνοθέτης του «Πολίτη Κέιν»: ένας απρόβλεπτος, σύνθετος, μεταμοντέρνος θα λέγαμε σήμερα, στις συμπεριφορές και εκφράσεις του, δημιουργός, μία ανήσυχη, larger than life, προσωπικότητα. Αλλά έχουμε να πούμε πολλά περισσότερα γι’ αυτόν στα επόμενα σημειώματά μας.