Σαρώνοντας τη δημιουργική γραφή

Ο εγκέφαλος είναι ένα γοητευτικό μέρος. Αν όχι για όλους μας, σίγουρα για τους νευροεπιστήμονες, οι οποίοι με απεικονιστικές και άλλες καταγραφικές μεθόδους προσπαθούν να καταλάβουν πώς κάνουμε όλα όσα κάνουμε. Για παράδειγμα, πώς γράφουμε — και τι γίνεται στο μυαλό μας όταν γράφουμε.

Πρόσφατα, η νευροεπιστήμη αποφάσισε να μελετήσει το γράψιμο. Οι νευροεπιστήμονες χρησιμοποίησαν σαρωτές fMRI για να παρακολουθήσουν τη δραστηριότητα του εγκεφάλου έμπειρων και αρχάριων συγγραφέων ενόσω γράφουν, όταν δηλαδή αποφασίζουν να μετατρέψουν ένα κομμάτι της φαντασίας τους στα σύμβολα της γραπτής γλώσσας. Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Greifswald στη Γερμανία παρατήρησαν ότι πολλές περιοχές του εγκεφάλου φαίνεται να συνεργάζονται όταν οι άνθρωποι παράγουν τις γραπτές τους ιστορίες. Η συγκεκριμένη έρευνα έγινε με δύο ομάδες ανθρώπων, έμπειρους και άπειρους συγγραφείς, που παρουσίασαν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Οι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι οι εγκεφαλικές διαδικασίες των έμπειρων συγγραφέων φαίνεται να παρουσιάζουν ομοιότητες με ανθρώπους ειδικευμένους σε άλλες περίπλοκες ενέργειες, όπως η μουσική ή ο αθλητισμός, και ότι αυτό που καταγράφεται είναι η δημιουργικότητα της διαδικασίας της γραφής.

Όταν δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα της έρευνας, υπήρξαν ποικίλες αντιδράσεις. Ορισμένοι τη θεώρησαν ως μια σημαντική εργασία που βοηθά στην κατανόηση της γραφής αλλά και εν γένει της δημιουργικότητας, ενώ άλλοι την επικρίνουν ως υπερβολικά «χονδροειδή» για να μπορεί αποκαλύψει οτιδήποτε ουσιαστικό για τα μυστήρια της λογοτεχνίας ή της ίδιας της έμπνευσης.

Η καλλιτεχνική έκφραση έχει απασχολήσει ξανά την ίδια επιστημονική ομάδα. Σε προηγούμενες μελέτες, το αντικείμενο της παρατήρησης ήταν ο εγκέφαλος τραγουδιστών της όπερας — μια πολύ απαιτητική εργασία για τους σαρωτές fMRI, που μπορούν να λάβουν πολύ ευκρινείς εικόνες μόνον αν ο άνθρωπος παραμένει ακίνητος. Για να αντισταθμιστεί το πρόβλημα που δημιουργεί η έντονη δραστηριότητα των τραγουδιστών, και για να είναι πιο ακριβή τα στοιχεία που λαμβάνονται, έχει αναπτυχθεί ειδικό λογισμικό, ικανό να συνεκτιμά τις διακυμάνσεις που προκαλούνται από την αναπνοή ή τις κινήσεις του κεφαλιού.

Στη δημιουργική γραφή, οι σαρωτές αντιμετωπίζουν μια παρόμοια πρόκληση. Σε προηγούμενες μελέτες, οι επιστήμονες είχαν παρατηρήσει ανθρώπους που έκαναν μόνον μικρές ασκήσεις — για παράδειγμα, απλώς σκέφτονταν την πλοκή ενός σεναρίου. Ένα πρόσθετο πρόβλημα ήταν ότι δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πληκτρολόγιο, λόγω του μαγνητικού πεδίου που δημιουργείται από το σαρωτή. Για να είναι ακίνητα και ξαπλωμένα τα υποκείμενα του πειράματος, με το κεφάλι τους μέσα στον σαρωτή του τομογράφου, οι ερευνητές σκαρφίστηκαν μια σειρά κατόπτρων που τους βοηθούσαν να βλέπουν τι γράφουν σε ένα χαρτί, στερεωμένο σε ένα σφηνοειδές τραπεζάκι, όπου μπορούσαν να ακουμπούν το χέρι τους. Στην αρχή, οι 28 εθελοντές απλώς αντέγραψαν κάποιο κείμενο, και καταγράφηκε η βασική δραστηριότητα του εγκεφάλου τους κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης και της γραφής. Στη συνέχεια, δόθηκαν στους εθελοντές λίγες γραμμές από μια σύντομη ιστορία και τους ζητήθηκε να τη συνεχίσουν με δικά τους λόγια. Οι εθελοντές μπορούσαν να σκεφτούν για ένα λεπτό, και στη συνέχεια έγραφαν δημιουργικά για περίπου δύο λεπτά.

Το πείραμα έδειξε ότι ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου ήταν ενεργές μόνο κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας, και όχι κατά τη διάρκεια της αντιγραφής. Μάλιστα, όταν τα υποκείμενα του πειράματος σκέφτονταν δημιουργικά, ενεργοποιούνταν ορισμένες εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με την όραση. Θα έλεγε κανείς ότι, στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι «έβλεπαν» τις σκηνές που ήθελαν να γράψουν. Όταν μετά άρχισαν να γράφουν, ενεργοποιήθηκαν διαφορετικές περιοχές. Η ερευνητική ομάδα υπέθεσε ότι μία από αυτές, ο ιππόκαμπος, χρειαζόταν να ενεργοποιηθεί για να ανακτά τεκμηριωμένες πληροφορίες και γνώσεις του κόσμου, που οι εθελοντές θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν στην ιστορία τους. Επίσης ενεργοποιήθηκε μια περιοχή κοντά στο εμπρόσθιο μέρος του εγκεφάλου, που είναι κρίσιμης σημασίας για να διατηρούνται ταυτοχρόνως στο μυαλό μας πολλαπλά «κομμάτια πληροφοριών» — κάτι που σίγουρα είναι απαραίτητο αν η ιστορία μας έχει πολλούς χαρακτήρες και διαφορετικές πλοκές.

Όμως, οι άνθρωποι στην πρώτη αυτή ομάδα του πειράματος δεν είχαν καμία προηγούμενη εμπειρία σε δημιουργική γραφή. Χρειαζόταν μια σύγκριση με εγκεφάλους έμπειρων συγγραφέων: θα είχε ενδιαφέρον να παρατηρηθεί αν αυτοί αντιδρούν διαφορετικά. Τα 20 άτομα αυτής της δεύτερης ομάδας (με μέσο όρο ηλικίας τα 25 έτη) βρέθηκαν στο Πανεπιστήμιο του Hildesheim, που έχει ένα πρόγραμμα δημιουργικής γραφής, και έκαναν τα ίδια τεστ. Η σύγκριση των επιδόσεών τους με τους αρχάριους έδειξε ότι οι εγκέφαλοι των αρχάριων και των έμπειρων συγγραφέων φαίνεται να λειτουργούν διαφορετικά, πριν ακόμη ακουμπήσουν το μολύβι τους στο χαρτί. Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής φάσης του πειράματος, του καταιγισμού ιδεών, οι αρχάριοι συγγραφείς ενεργοποιούσαν πρωτίστως τις εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με την όραση. Αντίθετα, οι εγκέφαλοι των συγγραφέων έδειξαν να έχουν μεγαλύτερη δραστηριότητα σε περιοχές που εμπλέκονται με τη διαδικασία της ομιλίας. Φαίνεται ότι οι δύο ομάδες χρησιμοποιούσαν διαφορετικές στρατηγικές. Είναι πιθανό οι αρχάριοι να παρακολουθούσαν τις ιστορίες τους σαν μια ταινία μέσα στο κεφάλι τους, ενόσω οι συγγραφείς τις αφηγούνταν με την εσωτερική τους φωνή.

Όταν οι δύο ομάδες άρχισαν να γράφουν, προέκυψαν και άλλες διαφορές. Βαθιά μέσα στον εγκέφαλο των έμπειρων συγγραφέων ενεργοποιήθηκε μια περιοχή που ονομάζεται κερκοφόρος πυρήνας, η οποία παρέμεινε αδρανής στους αρχάριους. Ο κερκοφόρος πυρήνας διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις ικανότητες που αποκτούν οι άνθρωποι με την πρακτική και την εμπειρία. Όταν αρχίζουν να μαθαίνουν μια δεξιότητα (για παράδειγμα, όταν αρχίζουν να μαθαίνουν πιάνο), οι άνθρωποι καταβάλλουν πολλή συνειδητή προσπάθεια. Με την εξάσκηση, αυτές οι ενέργειες γίνονται πιο αυτόματες, και τότε τη δραστηριότητα του εγκεφάλου συντονίζουν ο κερκοφόρος πυρήνας και οι γύρω περιοχές.

Ορισμένοι ψυχολόγοι, όπως ο Kellogg που μελετά τη γραφή στο πανεπιστήμιο του Σεντ Λούις, θεωρούν ότι είναι πολύ σημαντική η παρατήρηση αυτής της διαφοράς μεταξύ αρχάριων και έμπειρων. Άλλοι, όπως ο Pinker του Χάρβαρντ, είναι δύσπιστοι και θεωρούν ότι τέτοια πειράματα δεν μπορούν να μας δώσουν σαφή εικόνα της δημιουργικότητας, θεωρώντας τις αναλογίες που επιχειρούν οι πειραματιστές μάλλον τραβηγμένες. Ο Pinker θεωρεί ότι η δραστηριότητα που είδε ο Lotze στο πείραμα του πανεπιστημίου του Greifswald κατά τη διάρκεια της δημιουργικής γραφής θα μπορούσε να είναι κοινή γενικότερα για το γράψιμο, ή ίσως για οποιοδήποτε είδος σκέψης που απαιτεί μεγαλύτερη προσοχή από ό,τι η απλή αντιγραφή. Μια καλύτερη σύγκριση θα ήταν το ίδιο υποκείμενο να γράψει μια φανταστική ιστορία και ένα δοκίμιο βασισμένο σε πραγματικά στοιχεία.

Πάντως, ακόμα και τα καλύτερα σχεδιασμένα πειράματα ίσως να μην μπορούν να αιχμαλωτίσουν μια απεικόνιση της δημιουργικότητας. Αφενός, η ίδια η φύση της δημιουργικότητας μπορεί να διαφέρει από το ένα άτομο στο άλλο, και έτσι ίσως είναι δύσκολο να δούμε τι κοινό έχουν μεταξύ τους διαφορετικοί συγγραφείς. Για παράδειγμα, ένας συγγραφέας ίσως θυμάται έναν τόπο που θα μπορούσε κάλλιστα να είχε ενεργοποιήσει την περιοχή αντίληψης της γεύσης, αλλά ένας άλλος ίσως να βασιζόταν περισσότερο σε ήχους για να θυμηθεί έναν ορισμένο χρόνο και τόπο. Αφετέρου, το σίγουρο είναι πως η σύγχρονη τεχνολογία δεν επαρκεί για να αποτυπώσει τις ανώτερες εγκεφαλικές διαδικασίες με αξιοπιστία.

Έτσι, η δημιουργικότητα θα παραμείνει για καιρό ένα ιδιαίτερα δύσκολο πεδίο μελέτης.