Σημεία δεδομένων

Όταν είμαστε βυθισμένοι στο παρόν, όταν είμαστε επιβάτες στο τρένο της ιστορίας, είναι δύσκολο να δούμε την πορεία των πραγμάτων — να αντιληφθούμε την πορεία της αλλαγής. Με τον ίδιο τρόπο που, όταν βλέπουμε ένα οικείο πρόσωπο (ή και τον εαυτό μας στον καθρέφτη) σε καθημερινή βάση, μας είναι δύσκολο έως αδύνατο να διακρίνουμε την ανάπτυξη ή τη φθορά, τη βελτίωση ή την επιδείνωση, την ωρίμανση ή το «ξίνισμα», ενώ όταν βλέπουμε παλαιότερες φωτογραφίες η διαφορά είναι ξεκάθαρη — το ίδιο και όταν επισκεπτόμαστε έναν τόπο τακτικά αλλά αραιά, όχι συνέχεια.

Κάθε φωτογραφία, κάθε επίσκεψη, λειτουργεί σαν μια ακτινογραφία, σαν ένα «σημείο δεδομένων». Από μόνο του κάθε τέτοιο σημείο δεν λέει πολλά. Όταν όμως βάλεις σε έναν άξονα, σε μια κυριολεκτική χρονοσειρά, το ένα σημείο μετά το άλλο σαν κουκίδες, και ενώσεις τις κουκίδες, τότε ξαφνικά αποκτάς μια προοπτική της μεγάλης εικόνας.

Αυτό το γραμμικό διάγραμμα με τα «σημεία δεδομένων» είναι ένας ωραίος και χρήσιμος τρόπος για να αντιλαμβανόμαστε τη σύγχρονη ιστορία — εννοώ την ιστορία που συμπίπτει με τη διάρκεια της ζωής μας. Κι επειδή το χτες (δηλαδή τα τελευταία 10 χρόνια) συνήθως παραείναι παρόμοιο με το σήμερα, οι πρώτες σημαντικές διαφορές αρχίζουν να φαίνονται όταν κοιτάξεις το προχτές.

Διαβάζω ένα βιβλίο του Νταν Μπράουν που γράφτηκε το 2001 — χρονιά που αποτελεί το σημείο κορυφής στην πορεία των ΗΠΑ, ίσως και της Δύσης συνολικά (αυτό μένει να φανεί). Δεν μιλάμε φυσικά για «υψηλή» λογοτεχνία — άλλωστε αυτή συνήθως είναι είτε πιο απομονωμένη και προστατευμένη (ή και μουμιοποιημένη), είτε πιο «μπροστά» από την εποχή της. Όχι· τα χρησιμότερα «σημεία δεδομένων» για την κάθε δεδομένη στιγμή τα παίρνουμε από τη «λαϊκή» τέχνη, από την κυρίαρχη κουλτούρα. Για να καταλάβεις τον 21^ο αιώνα στη Δύση, τα χρησιμότερα ίχνη δεν είναι οι νομπελίστες λογοτέχνες, αλλά το Big Brother, το Ελλάδα Έχεις Ταλέντο, οι εκπομπές μαγειρικής, το Instagram και το TikTok.

Φαινομενικά το βιβλίο θα μπορούσε να είχε γραφτεί χτες — άλλωστε ο Νταν Μπράουν εξακολουθεί να γράφει τέτοια βιβλία. Κι όμως, αν κοιτάξεις προσεκτικά τις λεπτομέρειες, θα δεις «σημεία δεδομένων», κουκίδες που σήμερα είναι αδιανόητες, όπως έναν λεκτικό εμπαιγμό κάποιων (ανδρών) επιστημόνων της NASA από μία (γυναίκα) προϊσταμένη η οποία συνεχώς τούς αποκαλεί «κυρίες» για να τους πειράξει επειδή παραπονιούνται και καθυστερούν (σήμερα αυτό θα ήταν αδιανόητο και θα θεωρείτο σεξιστικό), ή η περιγραφή των σωματικών χαρακτηριστικών τής (μαύρης) βοηθού ενός γερουσιαστή (πράγμα εξίσου αδιανόητο — και μόνο η διακριτική αναφορά στο χρώμα του δέρματος της θα θεωρούνταν υπερβολική, για να μην αναφερθούμε στην ερωτική επαφή τους την πρώτη ημέρα γνωριμίας τους). Αλλά και ακόμη πιο υπόκωφα «σημεία δεδομένων»: η ακήρυχτη αλλά αδιαμφισβήτητη αίσθηση παγκόσμιας σημασίας των ΗΠΑ ως ηγέτη σε πεδία όπως η επιστημονική έρευνα και η τεχνολογική εξέλιξη, μια ολόκληρη υποδομή ημι-στρατιωτικοποιημένου θεσμισμού (όπου οι δομές της θεσμικής εξουσίας είναι πολιτισμικά μπετοναρισμένες και υποστηριζόμενες από την ισχύ των όπλων), διάλογοι ή σκέψεις που μεταδίδουν αυτοπεποίθηση, ίσως και ύβρι, σαν να έχουν βγει από κολέγιο — ένας ρυθμός διαλόγου που έγινε lingua franca και εκτός ΗΠΑ μέσα από τηλεοπτικές σειρές όπως Η Δυτική Πτέρυγα του μέγιστου Άαρον Σόρκιν.

Στη γενιά των παιδιών που μεγαλώνουν τώρα —που γεννήθηκαν γύρω στο 2010, που όλη τους η συνειδητή ζωή θα είναι από την Προεδρία Τραμπ και μετά, που η 11η Σεπτεμβρίου θα είναι ένα γεγονός της βαθέως ιστορίας—, αυτοί οι κώδικες γραφής και επικοινωνίας θα είναι ξένοι, ακατανόητοι· με τον ίδιο τρόπο που, όταν σήμερα διαβάζουμε βιβλία παλαιότερων δεκαετιών ή αιώνων, δυσκολευόμαστε να αποκρυπτογραφήσουμε τις κοινωνικούς συμβάσεις, φρίττουμε ή παραξενευόμαστε με τον στόμφο ή τις κοινωνικές ιεραρχίες και τα ηθικά διλήμματα ή τους κώδικες τιμής.

Ο αναγνώστης τού σήμερα ή του αύριο ίσως αναρωτηθεί γιατί να πρέπει κάποιος να μονομαχήσει με ξίφη για να αποκαταστήσει την τιμή του — και τι ακριβώς θα πει «τιμή»; είναι κάτι που μπορείς να το κάνεις monetize στο Instagram; Και γιατί η ηρωίδα ανέχεται τις απιστίες του άντρα της και δεν τον παρατάει; Και γιατί ο γιος ανέχεται την καταπίεση της οικογένειάς του αφού μπορεί να σηκωθεί να φύγει; Και γιατί εκείνος ο νέος δέχτηκε να πάει να πεθάνει για τη χώρα του όταν αυτή η χώρα διοικείται από τόσο διεφθαρμένους ηγέτες και είναι γεμάτη από απεχθείς τοξικούς και ψεκασμένους ανθρώπους; Γιατί όλοι σε αυτό το βιβλίο αντιμετωπίζουν τους επιστήμονες και τους πολιτικούς σαν θεούς; Γιατί ανέχονται την ανισότητα χωρίς να την καταδικάζουν;

Όπως τώρα κάποιοι νεότεροι απορούν με το πώς είναι δυνατόν ένας ολόκληρος πολιτισμός να αντιμετώπιζε τη δουλεία σαν κάτι φυσιολογικό και δεδομένο, σε μερικά χρόνια μπορεί τα παιδιά των παιδιών μας να απορούν για το πώς εμείς φερθήκαμε στο περιβάλλον ή στα ζώα. Αντιστοίχως, όπως κάποτε όλοι ή σχεδόν όλοι αποδέχονταν τις έννοιες της αντικειμενικότητας, της επιστημονικής γνώσης, της αλήθειας, της πραγματικότητας και της εμπιστοσύνης, μπορεί για τα παιδιά των παιδιών μας αυτές οι έννοιες να είναι κενές νοήματος.

Κοιτώντας προσεκτικά ακόμη και το πιο ασήμαντο τεχνούργημα μιας εποχής και ρωτώντας «τί έχει αλλάξει από τότε και γιατί;», βρίσκουμε «σημεία δεδομένων»· ενώνοντας αυτές τις κουκίδες, αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε την τροχιά του τρένου στο οποίο είμαστε επιβάτες.