Στην αρχή του τέλους των καιρών

Πού στέκεται Ένας Έντιμος Άνθρωπος στους κυνικούς καιρούς μας; αναρωτιέται ο John le Carré στο ομώνυμο τελευταίο μυθιστόρημά του. Υπάρχουν ηθικά ερίσματα και μπορεί να τοποθετηθεί κανείς με ασφάλεια μεταξύ καλού και κακού, όταν δεν μπορεί με σαφήνεια να τα ορίσει;

Δεν τρέχουν αυτή τη φορά οι ήρωες του le Carré, μα τρέχει καταπάνω τους η Ιστορία, κι ο συγγραφέας χαμηλόφωνα υπογραμμίζει πως έρχονται κοσμογονίες που τη βαρύτητά τους ελάχιστα εννοούμε. Ψιθυρίζει για την επερχόμενη αυτοκτονία ή δολοφονία (δεν θα εξιχνιαστεί ποτέ αυτή η υπόθεση) της δημοκρατίας, με όποιο πρόσημο κι αν της προσδώσεις, είτε φιλελεύθερης είτε σοσιαλδημοκρατίας.

Ο ήρωας του le Carré είναι κατάσκοπος δεύτερης διαλογής, πλησιάζει τα πενήντα, γνώστης τής πρώην σοβιετικής και νυν ρωσικής πραγματικότητας, άρτι επαναπατρισθείς και με ένα νέο ασήμαντο φαινομενικά πόστο, να εποπτεύει παροπλισμένες ή ασήμαντες πηγές. Έχει και χρόνο για το αγαπημένο του μπάντμιντον, έχει χρόνο να προσπαθήσει να είναι παρών και για τη δραστήρια σύζυγο (που η ζωή της έχει και μια έμμεση αναφορά στην αξέχαστη φιγούρα της Τέσα του Επίμονου Κηπουρού) και τη νεαρή τους κόρη. Έχει ίσως χρόνο να απορεί πού πάει η χώρα του με το Brexit, πού πάει ο Δυτικός κόσμος αν κοιτάξει κανείς στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, πώς αναζήτησε ξανά έναν Τσάρο η Ρωσία. Φιλοσοφία του μπαρ, θα μου πεις. Στον μικρόκοσμό του εισβάλλουν δυο νέοι άνθρωποι που δεν συγκρατούνται, ο μυστηριώδης συμπαίκτης του στο μπάντμιντον που αγωνιά για το μέλλον της δημοκρατίας, και, από άλλο κανάλι, η νεαρή πράκτορας που επιθυμεί να παγιδεύσει Ανατολικούς ολιγάρχες μα δεν έχει μάθει ακόμη πως οι υπόγειες γραμμές είναι πολύπλοκες και διόλου αθώες. Κι έρχεται τότε και μια πηγή που φαίνεται πως κρατά την άκρη ενός νήματος που εξαπλώνεται πέρα από χώρο και χρόνο, κατευθείαν σε παρελθοντικές ιστορίες του ήρωα, στη Μόσχα ή την Τεργέστη. Κι ο ήρωάς μας καλείται να αναλάβει δράση, να αποδείξει πως ο ίδιος είναι αθώος, αλλά εντέλει να πάρει ηθική θέση. Κι αυτό κόστιζε ανέκαθεν, πόσο μάλλον σήμερα.

Παρά τον πρωτότυπο τίτλο Agent Running in the Field, είπαμε, κανείς δεν τρέχει. Δεν υπάρχουν εδώ, στον όψιμο le Carré, κοσμοπολίτικοι προορισμοί κι εξωτικές γωνιές. Τα πάντα διαδραματίζονται στο Λονδίνο, με εξαίρεση ένα σύντομο ταξίδι στο Κάρλοβι Βάρι (σε μια αριστοτεχνική περιγραφή για την οποία θα έπρεπε οι Αρχές της πόλης να τον βραβεύσουν γιατί σε προκαλεί να την επισκεφτείς, και ταυτόχρονα να τον μηνύσουν, γιατί…). Η δράση εξελίσσεται σε συνεδριάσεις, παρακολουθήσεις, συζητήσεις σε καφέ και εστιατόρια θαλασσινών. Χτίζει ένα παζλ αργά η υπόθεση, κι ενίοτε ένα ξαφνικό τράνταγμα το αποσυνθέτει, για να πάνε όλα πάλι από την αρχή, αλλά με άλλη γνώση πλέον, για να αποφεύγονται αυτές οι, καθοδηγούμενες από την Ιστορία, αύρες και κραδασμοί. Στο βάθος ο le Carré βλέπει τον Νέο Κόσμο που ακόμη δεν έχει συγκροτηθεί σε στρατόπεδα, κι αναρωτιέται ποια θα είναι αυτά. Ο Ψυχρός Πόλεμος, που έζησε και περιέγραψε (και αμφίδρομα τον δόξασε), είχε σαφήνεια. Ήξερες πού να τοποθετηθείς. Τώρα, ακόμη κι ο Αρκάντι, η σκοτεινή φιγούρα του παρελθόντος που συναντά στην Τσεχία ο ήρωας, είναι πολλά πράγματα μαζί, ολιγάρχης και δολοπλόκος, ιδεαλιστής και απομονωμένος, αδίστακτος και ηττημένος από την Ιστορία κι αυτός, αν και νομίζει πως νίκησε.

Ας μην ψάξει ο αναγνώστης εδώ εύκολα κατηγορητήρια για το Brexit και τον Τραμπ· δεν είναι αυτά το πρόβλημα του le Carré και δεν χρειάζεται κι ο συγγραφέας να τα αναλύσει: ξέρεις ότι ανέκαθεν ήταν Ευρωπαϊστής και σοσιαλδημοκράτης, οπότε βρίσκεται απέναντι.

Όμως σ’ έναν συνταρακτικό μονόλογο του Αρκάντι, ο le Carré αναδεικνύει το τεράστιο πρόβλημα των καιρών μας, απέναντι στο οποίο εθελοτυφλούμε και για το οποίο θέλει να κραυγάσει (μα κι ο ίδιος δεν το πιστεύει από την έκπληξη θαρρείς): η φιλάσθενη δημοκρατία μας είναι που φταίει και οι a la carte ευαισθησίες της· αυτή που επαγγέλλεται ευθύνη και ανθρωπισμό και δίκαιο, και θλίβεται δήθεν από την ανελευθερία καθεστώτων όπως της Ρωσίας, μα από την άλλη εναγκαλίζεται σφιχτά μαζί τους σε ημιφωτισμένες διαπλοκές. Κατονομάζει μόνο τη Ρωσία ο le Carré, αυτή που οι ολιγάρχες της έχουν αγοράσει το μισό Λονδίνο («Με χαρά να δεχτούμε τα ρούβλια σας!»). Μα σε εξαναγκάζει να σκεφτείς πόσο άκομψα, πόσο ψεύτικα στέκεται η Δημοκρατία για την οποία υπερηφανευόμαστε απέναντι στην Κίνα, για παράδειγμα, και την αγοραία ανελευθερία της.

Με κάλεσε προσωπικά να θυμηθώ κι εκείνη την πρωθυπουργική σύζυγο του New Labour, το οποίο τόσο υμνήθηκε από εγχώριους παπαγάλους, τη σύζυγο που είχε συστηματικά επαγγελματική σχέση με το κυπριακό ψευδοκράτος. Τι θυμάσαι κι εσύ θα μου πεις. Ε, πώς, επειδή ξεχνάμε ή δεν αναδεικνύουμε στον καιρό τους κάποια πράγματα φτάσαμε εδώ, στην αρχή του τέλους της δημοκρατίας, που λέει κι ο le Carré. Και τότε, το μόνο που μας μένει να κάνουμε είναι να ευελπιστούμε σε κάποιες μικρές ατομικές νίκες, σε κάποιες φευγαλέες αντιστάσεις.

Το «Ένας Έντιμος Άνθρωπος» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Bell, σε αλάνθαστη μετάφραση της Μαρίας Παπανδρέου.