Strange fruit

There was a land of Cavaliers and Cotton Fields called the Old South...

Here in this pretty world Gallantry took its last bow...

Here was the last ever to be seen of Knights and their Ladies Fair, of Master and Slave...

Look for it only in books, for it is no more than a dream remembered.

A Civilization gone with the wind...

Αυτοί είναι οι τίτλοι αρχής του “Gone With The Wind”, για το οποίο η συζήτηση επανήλθε προχθές με την επανακυκλοφορία του στο ΗΒΟ Μax. Τώρα που είναι πλέον σαφές ότι δεν επρόκειτο ποτέ για απαγόρευση ή απόσυρση, οι αντιδράσεις επικεντρώνονται κυρίως στο πόσο μακριά μπορεί να φτάσει μια τέτοια τάση επανεξέτασης έργων του παρελθόντος με κριτήρια του σήμερα.

Ο «ολισθηρός κατήφορος»

Αυτή η επιχειρηματολογία του “slippery slope” συνοψίζεται συνήθως στο ότι ακόμα και αν η τωρινή κίνηση φαίνεται αθώα (για πολλούς δεν ισχύει αυτό), θέτει τις βάσεις για άλλες πιο επικίνδυνες επειδή αποδεχόμαστε έναν εσφαλμένο κανόνα.

Ποιος μπορεί να είναι αυτός ο κανόνας; Καταρχάς, υπάρχει μια μεγάλη παρεξήγηση: πως η κριτική προς την ταινία αφορά το ότι συνδέεται γενικώς με την εποχή της δουλείας και με ξεπερασμένες ηθικές αρχές, άρα οποιοδήποτε έργο κάνει κάτι παρόμοιο, από τον Όμηρο μέχρι τον Σαίξπηρ, θα είναι ο επόμενος στόχος. Δεν είναι όμως αυτός ο λόγος που επικρίνεται η ταινία. Όπως εξηγεί και ο πρόλογος του ΗΒΟ, το πρόβλημα είναι ότι στο «Όσα παίρνει ο άνεμος» παρουσιάζεται μια διαστρεβλωμένη εικόνα της πραγματικότητας, όπου οι δούλοι ήταν απλά υπηρετικό προσωπικό ή θεωρούνταν ακόμα και άτυπα μέλη της οικογένειας. Οι επιπλήξεις της «Μάμι» στην άτακτη Σκάρλετ Ο’Χάρα, για παράδειγμα, ήταν απολύτως αδιανόητες στην πραγματικότητα. Ούτε κουβέντα βεβαίως για τα μαστιγώματα, για τις τρισάθλιες συνθήκες διαβίωσης των σκλάβων στα παραπήγματά τους, ή για οποιαδήποτε άλλη ένδειξη της πραγματικής τους θέσης στον «ευγενή Νότο».

Οπότε το ερώτημα πλέον είναι: για ποιο λόγο είναι τόσο σημαντικό να διορθώσουμε αυτή τη συγκεκριμένη διαστρέβλωση; Πολλά λογοτεχνικά ή κινηματογραφικά έργα έχουν ακούσιες ή σκόπιμες ανακρίβειες — θα ξεκινήσουμε τώρα ένα τσουνάμι διδακτικών προλόγων για κάθε τέτοια περίπτωση; Και δεν είναι υποτιμητικό όλο αυτό για τη νοημοσύνη των θεατών; Υπάρχει πραγματικά κανείς που να μην ξέρει για την καταπίεση των σκλάβων στον Νότο; Στο κάτω-κάτω, όλα αυτά ήταν 150 χρόνια πριν, γιατί ασχολούμαστε ακόμα;

Το αδιάλειπτο νήμα της ιστορίας τού Lost Cause

Εδώ είναι που πρέπει να δούμε τη σαφή ιστορική συνέχεια που συνδέει το καθεστώς της δουλείας με την ταινία και τις διαδηλώσεις τού σήμερα. Το 1865 μπορεί να έληξε ο Αμερικανικός Εμφύλιος με ήττα των Νοτίων και συνταγματική κατάργηση της δουλείας, ξεκίνησε όμως μια διαρκής και επίμονη προσπάθεια των ηττημένων για τη διατήρηση του οράματος του “Lost Cause”, του υποτιθέμενου δικαιώματος του Νότου να διατηρήσει τον «ευγενή» τρόπο ζωής του και να καθορίζει μόνος τη μοίρα του χωρίς την παρέμβαση κανενός. Βασικό επίσης στοιχείο του αφηγήματος του Lost Cause ήταν εξαρχής πως δεν υπήρχε τίποτε μεμπτό στη δουλεία, καθώς ουσιαστικά οι λευκοί έκαναν χάρη σε μια κατώτερη φυλή βοηθώντας τη να ξεφύγει από τη μιζέρια της Αφρικής.

Η πρώτη φάση ευρείας διάδοσης αυτού του οράματος ήταν στα τέλη του 19ου με τις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς η γενιά που πολέμησε στον Εμφύλιο χανόταν και αναλάμβανε η επόμενη να διατηρήσει την ιδέα ζωντανή. Τότε ήταν που ξεκίνησε η συστηματική ανέγερση αγαλμάτων και μνημείων προς τιμήν των «ηρώων» του Εμφυλίου, οι οποίοι ήταν μεν προδότες με κάθε έννοια του όρου για το κράτος των ΗΠΑ, αλλά στον αμεταμέλητο Νότο παρέμεναν μυθικές μορφές. Τότε επίσης ήταν που θεσπίστηκαν οι περισσότεροι από τους διαβόητους “Jim Crow laws” που επέβαλαν τον φυλετικό διαχωρισμό σε κάθε πτυχή της ζωής του Νότου, από τα σχολεία και τα πάρκα μέχρι τα εστιατόρια και τις δημόσιες τουαλέτες. Και τότε ήταν που επανιδρύθηκε και η Κου Κλουξ Κλαν, μετά την ιστορική ταινία “Birth of a Nation” του D.W. Griffith το 1915, που απροκάλυπτα υμνούσε την ΚΚΚ ως προστάτιδα των λευκών ενάντια στους εγκληματίες μαύρους. Το πισωγύρισμα στην κατάσταση των μαύρων ήταν τόσο μεγάλο που, ενώ από το 1870 μέχρι το 1901 είχαν εκλεγεί 20 Αφροαμερικανοί βουλευτές και 2 γερουσιαστές, στη συνέχεια δεν εξελέγη ούτε ένας μέχρι το 1929, και μόλις 5 βουλευτές (κανένας γερουσιαστής) μέχρι το 1958. H KKK είχε φροντίσει να τρομοκρατήσει ή και να λιντσάρει ανελέητα όσους τολμούσαν να ασκήσουν το δικαίωμα ψήφου.

Η δεύτερη φάση έντονης δράσης των οπαδών του Lost Cause ήταν τη δεκαετία του ’50 και του ’60, ως αντίδραση στο κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων των μαύρων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η νέα έξαρση στην ανέγερση αγαλμάτων για τους υπερασπιστές της δουλείας (μέχρι σήμερα είναι πάνω από 700 πλέον) και η αλλαγή της πολιτειακής σημαίας της Georgia ώστε να συμπεριλαμβάνει τη στρατιωτική σημαία του Νότου (αυτή που κάποιοι θυμόμαστε ότι είχαν τη δεκαετία του ’80 οι Dukes of Hazzard στην οροφή του αυτοκινήτου τους, το οποίο λεγόταν βεβαίως «Στρατηγός Λι»!). Ένα βιβλίο Ιστορίας του Γυμνασίου που γράφτηκε εκείνη την εποχή και ήταν σε χρήση σε σχολεία της Βιρτζίνια μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έχει —μεταξύ πολλών άλλων— μια γλυκιά εικόνα αριστοκράτισσας του Νότου που φροντίζει στοργικά έναν άρρωστο σκλάβο και συνοδεύεται από το παρακάτω χαρακτηριστικό απόσπασμα:

Υπήρχε ένας ισχυρός δεσμός μεταξύ του σκλάβου και του αφεντικού, επειδή ο καθένας τους εξαρτιόταν από τον άλλο. […] Το σύστημα της δουλείας απαιτούσε ο κύριος να φροντίζει τον σκλάβο στην παιδική ηλικία, στην ασθένεια και στα γηρατειά. Ο εκατέρωθεν σεβασμός που είχαν ο αφέντης και ο σκλάβος έκανε τη ζωή της φυτείας ευτυχισμένη και ευημερούσα.

Η ιστορία αυτή όμως δεν τελείωσε ούτε με την κατάργηση των νομοθετημένων φυλετικών διακρίσεων το 1964. Είναι διάσημη η προεκλογική ομιλία του Ρέιγκαν στον Μισισιπή το 1980 όπου αναφέρθηκε στα “States’ Rights”, στην αυτονομία δηλαδή των Πολιτειών έναντι της κεντρικής κυβέρνησης, που ήταν πάντα το προκάλυμμα του ρατσισμού. Ένα άλλο αγαπημένο μου παράδειγμα είναι η προτομή του Στρατηγού Φόρεστ (από τον οποίο πήρε το όνομά του και ο Φόρεστ Γκαμπ!), την οποία πριν από λίγες ημέρες η επιτροπή της Βουλής του Τενεσί αρνήθηκε να αφαιρέσει από το Καπιτώλιο της Πολιτείας. Ο Φόρεστ εκτός από υπερασπιστής της δουλείας (ως στρατηγός των Νοτίων στον Εμφύλιο) ήταν προηγουμένως δουλέμπορος και στη συνέχεια ο πρώτος αρχηγός της Κου Κλουξ Κλαν. Η προτομή δεν ήταν κατάλοιπο της προ-Εμφυλιακής περιόδου: φτιάχτηκε και τοποθετήθηκε το 1978…

Σήμερα μπορεί επισήμως να μην επιτρέπονται πλέον οι διακρίσεις, είναι αμέτρητα όμως και απολύτως τεκμηριωμένα τα προβλήματα στην αστυνομία, τη δικαιοσύνη, τον εργασιακό χώρο, ακόμα και στη χορήγηση στεγαστικών δανείων, ένα θέμα που έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα των Αφροαμερικανών να γίνουν οικονομικά ανεξάρτητοι και να ξεφύγουν από τα γκέτο. Πίσω από όλα αυτά, το αφήγημα είναι πάντα ένα: «Δεν υπάρχει πρόβλημα, όλα αυτή η φασαρία είναι υπερβολική. Ποτέ ουσιαστικά δεν υπήρξε πρόβλημα — μην ανακατεύεστε».

Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα λοιπόν, σ’ αυτό το αδιάλειπτο νήμα της ιστορίας του Lost Cause και της καταπίεσης των Αφροαμερικανών από το 1865 μέχρι και σήμερα, εντάσσεται και το «Όσα Παίρνει ο Άνεμος», ως ένας ακόμη κρίκος ενός συνεχιζόμενου και υπαρκτού προβλήματος. Η εικόνα με την οποία έχει μεγαλώσει ο μέσος λευκός Αμερικανός (ειδικά στον Νότο) για το παρελθόν της δουλείας και για το “Old South” δεν είναι καθόλου ίδια με την εικόνα που έχουμε εμείς, από την ασφάλεια της απόστασης και την απουσία του κλίματος προπαγάνδας. Και οι αντιδράσεις για την ταινία δεν είναι κάποια σύγχρονη τρέλα του σημερινού κινήματος πολιτικής ορθότητας, καθώς οι πρώτες διαμαρτυρίες ήταν από την NAACP προς τον παραγωγό David Selznick όταν ακόμα γυριζόταν η ταινία, ενώ έγιναν και διαδηλώσεις ακόμα και στην πρεμιέρα το 1939.

Οι δύο πραγματικότητες

Θα κλείσω με μια εικόνα του αμερικανικού Νότου που είναι ίσως η διαμετρικά αντίθετη αυτής με την οποία ξεκίνησα: Την ίδια χρονιά που κυκλοφόρησε το “Gone With The Wind”, η Billie Holliday τραγούδησε για πρώτη φορά το εμβληματικό “Strange Fruit”, ένα τραγούδι που γράφτηκε με αφορμή λιντσαρίσματα που είχαν γίνει μερικά χρόνια νωρίτερα (και συνέχισαν να γίνονται και για πολλά χρόνια αργότερα). Παρόλο που οι στίχοι είχαν γραφτεί δυο χρόνια πριν την κυκλοφορία της ταινίας, η αναφορά στο “gallant South” δεν είναι σύμπτωση. Είναι η απάντηση της πραγματικότητας που ζούσε ο Αφροαμερικάνος απέναντι στον μύθο που φανταζόταν ο λευκός:

Southern trees bear a strange fruit
Blood on the leaves and blood at the root
Black bodies swingin’ in the Southern breeze
Strange fruit hangin’ from the poplar trees

Pastoral scene of the gallant South
The bulgin’ eyes and the twisted mouth
Scent of magnolias sweet and fresh
Then the sudden smell of burnin’ flesh

Here is a fruit for the crows to pluck
For the rain to gather
For the wind to suck
For the sun to rot
For the tree to drop
Here is a strange and bitter crop

[ Εικ.: set painting της ταινίας. Metro-Goldwyn-Mayer, 1939: «Atlanta burning», ανυπόγραφο ].