Τα μάτια

Στις αρχές του 2007, η Εθνική Γλυπτοθήκη παρουσίαζε μία μεγάλη έκθεση γλυπτών και σχεδίων του Γιαννούλη Χαλεπά. Για τους συμπατριώτες του ήταν ο «ο τρελός του χωριού», για τους Αθηναίους όμως έγινε ο γλύπτης-μύθος και ο «πολιούχος άγιος» των ασύντακτων, αυτός ο βραβευμένος με σημαντικές διακρίσεις νέος σπουδαστής του Σχολείου των Τεχνών και της Ακαδημίας του Μονάχου. Γλύπτης ολοκληρωμένος ήταν —ως φαίνεται— από την αρχή: δεν υπάρχουν «πρωτόλεια» που να δείχνουν δισταγμό και ατέλεια. «Μύθος» έγινε μετά το 1922, όταν ορισμένες διαυγείς προσωπικότητες με σαφείς εικόνες του ευρωπαϊκού μοντερνισμού βλέπουν στο πρόσωπο ενός δημιουργού που υπήρξε τρόφιμος ψυχιατρείου, και στην αδέσμευτη εκδήλωση του ταλέντου του, τις ελπίδες για έναν νέο Έλληνα Βαν Γκογκ. Επαληθεύτηκαν άραγε;

Όσο οι συμπατριώτες του Λύτρας και Γύζης ευτύχησαν να τιμηθούν αλλά και να αγαπηθούν τη σωστή στιγμή από τους δικούς τους και από το Πανελλήνιο, άλλο τόσο ο Χαλεπάς δυστύχησε και ξεχάστηκε. Δεν μπόρεσε να δουλέψει υπό ομαλές συνθήκες, δεν έκανε δική του οικογένεια, ένας του αδελφός αυτοκτόνησε, μια του αδελφή τρελάθηκε, ο ίδιος, με τη διάγνωση «άνοια», κλείστηκε για δεκατέσσερα χρόνια στο φρενοκομείο της Κέρκυρας. Μετά τον θάνατο της μητέρας το 1916, ξαναρχίζει ελεύθερος να δουλεύει, όχι πια σε μάρμαρο, αλλά σε πηλό, με ελάχιστα μέσα. Αν λοιπόν τους πρώτους δασκάλους της ζωγραφικής Λύτρα και Γύζη χάιδεψε τρυφερά η μούσα σαν το ανοιξιάτικο βοριαδάκι, τον γλύπτη Χαλεπά έγδαραν εν ζωή οι άγριοι βράχοι του τιμημένου κυκλαδίτικου νησιού. Και οι δύο εκδοχές αφορούν, ωστόσο, τη νεοελληνική τέχνη.

Η ανακάλυψη του νέου-γέρου Χαλεπά έπεσε στους αθηναϊκούς κύκλους σαν βόμβα «από την άλλη όχθη», μαζί με όλες τις συναφείς αδυναμίες να κατανοηθεί: η κατεύθυνση που επέλεγαν οι γλύπτες μας στο διάστημα της απουσίας αλλά και της επανεμφάνισής του μετά την έκθεση του 1925 στην Αθήνα είναι το Παρίσι και όχι πια το Μόναχο. Θα επιστρέφουν όλο και περισσότερο ροντενικοί συμβολιστές, ή μαγιολικοί και μπουρντελικοί «μοντέρνοι», δεμένοι ακόμα με την αντίληψη του γλυπτού ως μνημείου με βάση. Τίποτα από όλα αυτά ο Χαλεπάς. Θα παραμείνει μέχρι σήμερα μία μοναχική περίπτωση, σε μεγάλο βαθμό δυσνόητη, που αρχίζει να διερευνάται και να ερμηνεύεται μετά το 1972 —έτος έκδοσης της μονογραφίας του Μαρίνου Καλλιγά— όχι πια με ψυχολογίζοντα, αλλά με τεχνοϊστορικά κριτήρια.

Ένα χρόνο μετά τον θάνατο του πατέρα του, το 1902, ο Χαλεπάς βγαίνει από το φρενοκομείο της Κέρκυρας και γυρίζει, με τη μητέρα, στον Πύργο της Τήνου. Στην Αθήνα συναντιέται με τον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο και του ζητά να πάνε στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο τελευταίος θα απορήσει με τη θαυμαστή διαύγειά του κρίνοντας τις συμπληρώσεις στα αρχαία γλυπτά. Έχει ήδη θεραπευυεί από την αρρώστια του; Και αν ναι, από πότε;

Αξίζει να σταθούμε στην πρώτη σοβαρή ψυχιατρική προσέγγιση της ψυχικής νόσου (σχιζοφρένειας) του Χαλεπά και την εξέλιξή της, έργο του ψυχίατρου Γ. Ν. Παπαδημητρίου, πρώην διευθυντή του Δρομοκαΐτειου. Η νόσος άρχισε όπως οι περισσότερες περιπτώσεις του είδους αργά και ύπουλα, για να κρατήσει περισσότερο από 50 χρόνια: στο «Ταλέντο και τέχνη στο φως της σύγχρονης επιστήμης» (1964) ο μαρξιστής ψυχίατρος διακρίνει πέντε φάσεις, όχι μόνο της ψυχιατρικής αλλά και της καλλιτεχνικής περιόδου.

Ήταν, πίστευα, η σωστή στιγμή για να ζητήσω μια σύγχρονη ματιά ψυχίατρου, αυτήν του έμπειρου Θανάση Τζαβάρα, για να συζητήσουμε όρους όπως η «μετα-λογική» τέχνη — έτσι ονομάστηκε, μάλλον αδέξια, από τον Ζαχαρία Παπαντωνίου η πιο ενδιαφέρουσα για μας πλέον περίοδος δημιουργίας του Χαλεπά, από το 1918 ως το 1938. Περιηγηθήκαμε μαζί την έκθεση στο Γουδί στην προσπάθεια διερεύνησης της ακρίβειας που περιέχει και η υπόθεση της αυτοΐασης από τη σχιζοφρένεια μέσω της τέχνης και της δυνατότητας επανέναρξης λειτουργίας του πνεύματος μετά από σαράντα χρόνια παύσης. Ο Θανάσης Τζαβάρας, με εμφανή ακόμη τα ίχνη από την ταλαιπωρία που είχε υποστεί ύστερα από την τρίμηνη παραμονή στην ΜΕΘ του Ευαγγελισμού, βρήκε την ιδέα ενδιαφέρουσα και δεν μου την αρνήθηκε. Αναδημοσιεύω εδώ και την συνομιλία μας, όπως είχε δημοσιευτεί στην Καθημερινή της 1ης Απριλίου 2007, ένα μικρό αφιέρωμα στη μνήμη του.

Μαριλένα Κασιμάτη: Θανάση Τζαβάρα, ο όρος «μετα-λογική» τέχνη στην πορεία ενός καλλιτέχνη με ψυχωσικό παρελθόν τι μπορεί να σημαίνει;

Θανάσης Τζαβάρας: Κάθε έργο τέχνης φτιάχνεται σύμφωνα με μια εσωτερική λογική του δημιουργού. Αυτό είναι μάλλον προφανές. Η συζήτηση θα έπαιρνε εδώ αξία γιατί στην περίπτωση του Χαλεπά, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, υπάρχει η περίοδος, ή η υπόνοια τρέλας. Προσωπικά θεωρώ λάθος να μιλάμε για μετα-λογική τέχνη, πρόκειται για ακυρολεξία. Αν ρωτήσεις καλλιτέχνες γιατί τα έργα τους ξεφεύγουν από την τρέχουσα λογική, θα σου περιγράψουν μια λογική σειρά την οποία ακολούθησαν. Δεν υπάρχει παράλογη τέχνη. Πρόκειται για κατασκευάσματα μιας τάσης η οποία προσπαθεί να θέσει νόρμες στο πεδίο όπου ακριβώς δεν υπάρχουν νόρμες. Το σημαντικό έργο τέχνης παράγεται ακριβώς σε αντίθεση με την τρέχουσα λογική. Λέγουν ορισμένοι ότι είναι μετα-λογικά έργα, με την έννοια ότι δεν είναι τυπικές εκφράσεις της αριστοτελικής λογικής, πλην όμως δεν είναι μετά-λογικά με την έννοια ότι είναι παράλογα. Αν πάλι θεωρούσαμε ότι υπάρχουν μετα-λογικές καλλιτεχνικές δημιουργίες, θα θεωρούσαμε ότι κάποτε η τέχνη θα τελειώσει. Το ζήτημα που τίθεται εδώ είναι όταν στη ζωή ενός δημιουργού υπάρχει ένα επεισόδιο τρέλας.

Μ. Κ.: Όπως στην περίπτωση του Χαλεπά. Θα λέγαμε τρέλας;

Θ. Τ.: Εγώ χρησιμοποιώ τον όρο τρέλα με τη συνηθισμένη, μη επιστημονική, έννοια. Η λέξη τρέλα παράγεται από το ρήμα τρέω, τρυπώ, έχει τρυπήσει δηλαδή το νόημα. Η τρέλα είναι κανονική δυνατότητα έκφρασης του ανθρώπινου νου. Ο οποιοσδήποτε μπορεί, υπό όρους, να κάνει και να λέει τρελαμάρες. Αυτό είναι κανονική λειτουργία. Κανονική δεν σημαίνει βέβαια φυσιολογική, είναι μια από τις δυνατότητες. Η τρέλα ξεπερνά περιορισμούς. Είναι εσφαλμένο αυτό που ο κόσμος θεωρεί, ότι η τρέλα κάνει παράλογα πράγματα. Θεωρώ ότι τα έργα του Χαλεπά έχουν εσωτερική λογική, γι’ αυτό δεν τα ονομάζω μετα-λογικά. Τα ονομάζω έργα με εσωτερική λογική. Το δημιούργημα έχει προϋποθέσεις εσωτερικής λογικής. Με τον Dubuffet και την art brut έχει γεννηθεί μια παρεξήγηση: όσο και να προσπαθήσω εγώ να κάνω παράλογα πράγματα στην τέχνη, θα κάνω ανοησίες. Άρα, αν δεν θεωρήσουμε ότι η καλλιτεχνική δημιουργία εμπεριέχει ένα άλλο στοιχείο, το οποίο συνήθως ονομάζουμε ταλέντο, δεν προχωρούμε. Θέση μου είναι ότι δεν υπάρχει τρελός χωρίς ταλέντο που να κάνει ενδιαφέροντα καλλιτεχνήματα.

Μ. Κ.: Άρα τον Χαλεπά πρωτίστως θα τον δούμε ως γλύπτη…

Θ. Τ.: …ο οποίος έδωσε δείγματα εξαιρετικής γραφής, στον οποίο έτυχε να μπει σε μια ζώνη τρέλας.

Μ. Κ.: Εισήχθη στο φρενοκομείο της Κέρκυρας το 1888 με διάγνωση «άνοια».

Θ. Τ.: «Άνοια» είναι η ελληνική μετάφραση της dementia, που σημαίνει, χάνω τις λογικές μου δυνατότητες, είμαι έξω από την τρέχουσα γραμμή. Εκείνη την εποχή ο όρος άνοια κάλυπτε όλες τις τρέλες, ακόμα και τις ασθένειες που προέρχονταν μετά από χρόνια τρέλας, και επέφερε έκπτωση των λογικών λειτουργιών. Σήμερα αυτό πια δεν ισχύει, για τον λόγο ότι υπάρχουν ψυχώσεις οι οποίες είναι καθαρά στον νοητικό χώρο, όπως οι μελαγχολίες. Μπορείς να βγεις από τις μελαγχολίες, πάντως μάλλον δεν μπορείς να βγεις αλώβητος.

Μ. Κ.: Ο Χαλεπάς βγήκε άραγε αλώβητος;

Θ. Τ.: Στα έργα που μόλις είδαμε, εντόπισα ένα πολύ σημαντικό στοιχείο: τη σημασία τού βλέμματος. Το βλέμμα είναι για την ψύχωση ένα καίριο σημείο. Εσύ κι εγώ, που δεν είμαστε ψυχωσικοί, κοιτάζουμε ο ένας τον άλλον στα μάτια. Δεν είναι μόνο μια δυνατότητα, είναι και μια ικανότητα. Στους ψυχωσικούς υπάρχει ένα φαινόμενο, η αποφυγή του βλέμματος. Δεν μπορούν να αντέξουν την επαφή μέσα από τα μάτια.

Μ. Κ.: Σχετίζεται δηλαδή αυτό με το ότι οι μορφές του δεν «βλέπουν» η μία την άλλη, ειδικά στα αμφιπρόσωπα γλυπτά;

Θ. Τ.: Ναι, αυτό πρέπει να είναι κατάλοιπο από την περίοδο του εγκλεισμού, όπως και το γεγονός ότι βάζει μορφές σε διαφορετική κλίμακα και τη μια πίσω από την άλλη. Μου έκαναν μεγάλη εντύπωση αυτά τα διπρόσωπα, δίκην Ερμαϊκών Στηλών γλυπτά. Φαίνεται ότι κατατρύχεται εδώ από ένα πρόβλημα. Και μετά αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι οι άνισες κλίμακες μέσα στο ίδιο γλυπτό. Αυτό είναι πρόβλημα. Δεν μπορώ όμως να το ερμηνεύσω, γιατί δεν έχω στοιχεία. Θα μπορούσε να είναι μια ανάμνηση του ψυχωσικού του παρελθόντος, αλλά και πάλι δεν πρόκειται για μια ισχυρή ερμηνεία. Δεν έχουμε βέβαια κανένα πρόβλημα να κατανοήσουμε τα πρώτα του έργα, τα κλασικιστικά. Αυτό που έχει σημασία, βλέποντας τα τελευταία, είναι ότι δεν καταστράφηκε στα χρόνια του εγκλεισμού του.

Μ. Κ.: Έχει διατυπωθεί στο παρελθόν η άποψη ότι ο Χαλεπάς αυτοθεραπεύτηκε μέσα από την τέχνη. Θα συμφωνούσες με την άποψη αυτή;

Θ. Τ.: Είναι πιθανό, γιατί η δημιουργία είναι μια ενεργή παρέμβαση πάνω στα παθολογικά στοιχεία. Είναι η συνειδητή ή ασυνείδητη προσπάθεια αποκατάστασης της ψυχικής ισορροπίας.

Μ. Κ.: Σε ενδιαφέρει ψυχιατρικά η περίπτωση του;

Θ. Τ.: Όχι, καθόλου. Με ενδιαφέρει καλλιτεχνικά. Θεωρώ ότι η κατόπιν εορτής ερμηνεία της δημιουργίας είναι άστοχη και ιερόσυλη. Εμείς οι ειδικοί της ψυχικής υγείας πρέπει να γονατίζουμε με σεβασμό μπροστά στα δημιουργήματα των ανθρώπων και ενδεχομένως να βγάζουμε συμπεράσματα για την εσωτερική τους λογική. Μπροστά στο έργο τέχνης δεν μπορούμε παρά να είμαστε θαυμαστές και προσκυνητές. Και να γινόμαστε όλο και πιο καλοί. Αν υπάρχει ανάγκη μεσολάβησης, αυτή ας γίνεται τουλάχιστον με τον πιο ανώδυνο τρόπο. Μετά από την έκθεση που είδα, κατάλαβα πως ο Χαλεπάς ήταν ένας πολύ σπουδαίος.

Είχε χαρεί τη συνομιλία αυτή. Ένας καλότατος άνθρωπος που θα θυμάμαι με αγάπη.