Τα πάνω κάτω

Μήπως θυμάστε τον γέρο γεωγράφο που συνάντησε ο Μικρός Πρίγκιπας στο ταξίδι του στον έκτο αστεροειδή; Τον τύπο που δήλωνε σοφός, που δήλωνε πως ήξερε για την τοποθεσία των θαλασσών των ποταμών των πόλεων, των βουνών και των ερήμων; Που καθόταν πίσω από ένα τεράστιο βιβλίο, περιμένοντας τους διάφορους εξερευνητές να πάνε να του εξιστορήσουν όσα θυμόντουσαν από τα ταξίδια τους; Ο ίδιος, φυσικά, ήταν πολύ σπουδαίος άνθρωπος για να παρατάει το γραφείο του και να τρέχει εδώ κι εκεί.

Όπως, λοιπόν, ο γεωγράφος του Ντε Σαιντ Εξιπερί ξεδιάλεγε τις πληροφορίες που του φέρνανε για να τις αποτυπώσει και να φτιάξει τον χάρτη του πλανήτη του, κάπως έτσι και οι Χριστιανοί χαρτογράφοι του Μεσαίωνα ψάχνανε να βρουν τον τρόπο να υποχρεώσουν την πραγματικότητα να συμμορφωθεί στα δογματικά και δεδομένα χαρτογραφικά τους σχήματα. Γιατί οι Άγιοι Τόποι έπρεπε να συμπίπτουν με την καρδιά της γης. Η Ανατολή και ο Κήπος της Εδέμ έπρεπε οπωσδήποτε να λάβουν τη σημαντικότερη θέση στην απεικόνισή τους, δηλαδή στην κορυφή των Χαρτών — δηλαδή: πάνω. Γιατί το «πάνω και κάτω» δεν είναι απλώς υψομετρικοί όροι. Είναι και αξιολογικοί. Το πάνω, φυσικά, ταυτίζεται με το καλό, με το κυρίαρχο, ενώ το κάτω με το υποτελές, το κακό.

Ο Κολόμβος, από την άλλη, παρά το ότι τοποθετούσε την Ανατολή πάνω, όντας βαθιά θρησκευόμενος, δεδομένου ότι πίστευε ακράδαντα στη θεωρία της σφαιρικότητας της γης, αντιλήφθηκε πως η Ανατολή και η Δύση δεν μπορούν να είναι τα ίδια πάντα σημεία της γης, σε αντίθεση με τον Βορρά και τον Νότο που βρίσκονταν σταθερά στους πόλους του άξονα περιστροφής.

Όλα αυτά, και πολλά-πολλά άλλα άκρως ενδιαφέροντα διαβάζουμε στο βιβλίο του Βαγγέλη Δ. Πανταζή με τίτλο «Χάρτες και Ιδεολογίες» που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Στερέωμα.

Κι όλα αυτά συνέβαιναν την εποχή των Μεγάλων Ανακαλύψεων (έτσι τις είπαμε τις εξερευνήσεις εμείς οι Ευρωπαίοι, γιατί ό,τι δεν γνωρίζουμε, ό,τι δεν βλέπουμε, απλά δεν μπορεί να υπάρχει), κι αν σας ξαφνιάζει που ακούτε πως οι μεγάλοι εκείνων των εποχών κρεμάγανε τους χάρτες αλλιώς, θα σας εκπλήξει ακόμα περισσότερο να μάθετε πως αργότερα, την εποχή της μεγάλης εξάπλωσης στο Φαρ Ουέστ, οι χάρτες της Νέας Γης γύρισαν ανάποδα κι είχαν τη Δύση πάνω λες και προέτρεπαν επιτακτικά τους χρήστες τους, Εμπρός για τη Δύση!

Δεν πρωτοεμφανίστηκαν, βέβαια, οι χάρτες τον Μεσαίωνα, μα ούτε και θα σταμάταγαν σ’ εκείνα τα χρόνια να ξεκρεμούνται από τα καρφιά τους και να γυρνάνε αλλιώς. Ο εκλιπών (2017) καθηγητής Πανταζής μάς έχει ετοιμάσει ένα μεγάλο, πλούσιο ταξίδι στον κόσμο των χαρτών, εξηγώντας μας πρώτα με εύληπτο τρόπο την περιορισμένη δυνατότητα προσανατολισμού που έχει ο άνθρωπος και την ανάγκη του να συσχετίζει την πορεία του με σύμβολα. Σ’ αυτή την εξαίρετη εργασία θα αναφερθεί στις γνώσεις και αντιλήψεις που επικρατούσαν στον αρχαίο κόσμο, από την εποχή του Ηρόδοτου, του Ερατοσθένη και του Κλαύδιου Πτολεμαίου και στην επίδραση που είχαν οι αντιλήψεις αυτές στην αποτύπωση των χαρτών.

Η σημασία των χαρτών ήταν τεράστια ήδη από τις τότε εποχές. Απαραίτητοι για τα εμπορικά τους ταξίδια, αλλά και τους επιθετικούς και αμυντικούς τους σκοπούς. Κι ενώ τα κύρια σημεία αναφοράς κάθε φορά θα έστρεφαν ανάλογα τους χάρτες, η αποδοχή της σφαιρικότητας θα έρθει να επιβάλει την οριστική και ομοιόμορφη παγκόσμια κυριαρχία του άξονα Βορράς-Νότος στην τοποθέτησή τους ως το πάνω και το κάτω. Για τους κατοίκους της Μεσογείου ο Βορράς, με το πλεονέκτημα να σημαδεύεται από ένα ακίνητο σημείο, το πολικό αστέρι, παίρνει ακόμα μεγαλύτερο βάρος στην τοποθέτησή του. Να ’ταν αυτό και μόνο που επέβαλε τον Βορρά ως τον μεγάλο καβαλάρη; Ήταν άραγε η ανακάλυψη της πυξίδας η μαγική στιγμή; Κι αν ορθά ο άξονας Βορρά-Νότου παίρνει την κατακόρυφη θέση, έχει καμιά σημασία αν τελικά ο Νότος επικράτησε να είναι κάτω;

Είναι φυσικό κάποιοι να αναρωτιόμαστε αν υπάρχει σωστό και λάθος. Γιατί, απλούστατα, δεν συνειδητοποιούμε πως η αποτύπωση του Βορρά και του Νότου με τον συγκεκριμένο τρόπο που έχουν σήμερα οι χάρτες δεν είναι τίποτε άλλο από μια σύμβαση, η οποία έχει λάβει με τον χρόνο τη μορφή αναμφισβήτητου φυσικού δεδομένου. Στο υποσυνείδητό μας οι λέξεις Βορράς και πάνω, λειτουργούν πια σαν συνώνυμα και δεν αντιλαμβανόμαστε πως πρόκειται για συμβολική ταύτιση. Κι εδώ μπαίνει το σημαντικότερο ερώτημα που έρχεται να θέσει το βιβλίο:

Υπάρχει ιδεολογική επίδραση του προσανατολισμού των χαρτών; Κι αν ναι, τι ρόλο έπαιξε αυτή η σύμβαση που αναφέραμε προηγουμένως;

Ευρωπαίοι λένε πως οι κάτοικοι της Αφρικής δεν κατόρθωσαν να προκόψουν γιατί το μυαλό τους από την πολλή ζέστη κουρκουτιάζει· αντίστοιχα, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν πως οι άνθρωποι του Βορρά αδυνατούν να σκεφτούν γιατί το μυαλό τους παγώνει από το υπερβολικό ψύχος. Λοιπόν, σε ποιο βαθμό είναι ρατσιστικές αυτές οι αναφορές; Σε τι βαθμό αυτή η ταύτιση Βορράς-πάνω, Νότος-κάτω τονώνει την αυτοπεποίθηση των βορείων; Πόσο ταπεινωτικό μπορεί να είναι για έναν νεαρό Αυστραλό να ακούει κάποιους Βορειοαμερικανούς συνομηλίκους του να τον πειράζουν πως προέρχεται από τον πάτο της γης; Κι ακόμα, τι επίδραση ασκεί ο χαρτογραφικός προσανατολισμός στην ανάπλαση και στην ανακατασκευή του παρελθόντος (κάθοδος, λέμε, των Δωριέων), της δημόσιας δηλαδή ιστορίας; Ή πώς εξηγείται όταν οι αψεγάδιαστοι ροδοκόκκινοι Αιθίοπες των αρχαίων κειμένων ξαφνικά γίνονται μουντζούρηδες και τεμπέληδες; Κι αν έρθουμε στις μέρες μας και στα δικά μας, με πόση ευκολία επιτράπηκε στους πολιτικοοικονομικούς σχολιαστές (Βόρειοι φυσικά) να χαρακτηρίσουν τις 4 προβληματικές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σαν PIGS;

Αυτό που με μάγεψε περισσότερο από όλα σ’ αυτή την καταπληκτική και τόσο πλήρη εργασία, είναι η απόφαση του συγγραφέα να ψάξει τις απαντήσεις όσον αφορά την ιδεολογική επίδραση των συντεταγμένων στον κόσμο του Νότου, ανατρέχοντας στους λογοτέχνες τους, που, όπως αναφέρει, «τον ύπνο τους συχνά θα πρέπει να ταράζει η ανησυχητική ιδέα πως ζουν στο υπόγειο του κόσμου». Οι αναφορές σε κείμενα του Μπόρχες, του Βαλιέχο, του Αλντράδε και του Νερούδα («Ο Νότος είναι ένα άτι πεταμένο βαθιά κάτω»), του Γκαλεάνο αλλά και της σύγχρονής μας Αλιέντε, είναι άκρως ενδιαφέρουσες και σε προκαλούν να ψάξεις περαιτέρω.

Μέχρι σήμερα, οι χάρτες είχαν να μου πουν πολλές ιστορίες. Κι είχαν πάντα να κάνουν με τις διάφορες μολυβιές που χαράξανε στο πέρασμα των χρόνων οι Μεγάλοι του κόσμου, μοιράζοντάς τον κατά πως θέλανε. Μολυβιές που βάζουν τον κόσμο σε κουτάκια, αγνοώντας τις ψυχές που τυχαίνει να τα γεμίζουν. Αυτό το υπέροχο βιβλίο ήρθε σαν συμφιλίωσή μου με τους χάρτες αλλά και σαν παράθυρο για άλλους προβληματισμούς και συσχετισμούς που, ομολογώ, δεν είχα ποτέ μου φανταστεί.

[ Εικονογράφηση: χάρτης πλοήγησης των Νήσων Μάρσαλ (με τα καλάμια νοούνται οι πλόες, με τα κοχύλια τα νησιά) ].