Το τραγούδι και το μονοπάτι

Είναι ατυχής η συγκυρία που έφερε Ιθάκες και Οδύσσειες στο προσκήνιο με τον παράδοξο τρόπο της πολιτικής, την ώρα που διάβαζα τις τελευταίες αράδες του «Μια Οδύσσεια» του Ντάνιελ Μέντελσον, της σαγηνευτικής και συγκινητικής εξιστόρησης της (επανα)γνωριμίας ενός γιου (του συγγραφέα) κι ενός πατέρα (του ίδιου του του πατέρα), μέσα από τις λέξεις του Ομήρου και τους τόπους στους οποίους πιθανώς περιπλανήθηκε ο Οδυσσέας. Ίσως να είναι και ευτυχής η συγκυρία εντέλει, όχι μόνο επειδή το αφήγημα και η ευγλωττία του Μέντελσον ακυρώνουν τις προκατασκευασμένες πολιτικές παραβολές, αλλά και επειδή ο Μέντελσον, και οι ίδιοι οι καιροί, ωθούν τον αναγνώστη να επιστρέψει στην πηγή του αρχαιοελληνικού πνεύματος, στο ομηρικό έπος, με αδημονία.

Ο Μέντελσον διδάσκει Έλληνες κλασικούς σε αμερικανικό πανεπιστήμιο. To σεμινάριό του για την Οδύσσεια το 2011 έμοιαζε άλλη μια τυπική ακαδημαϊκή περαίωση, μέχρι που αποφασίζει να το παρακολουθήσει ο γηραιός πατέρας του, ο λιγομίλητος Τζέι με το μυστηριώδες επιστημονικό παρελθόν, τη λακωνική έκφραση συναισθημάτων, και τη μονολιθική, θαρρείς, απολυτότητα άποψης. Έρχεται ο Τζέι στο σεμινάριο και αμφισβητεί εξαρχής τα πάντα: δεν είναι ήρωας ο Οδυσσέας σου, λέει, όλο οι θεοί τον βοηθούν, άσε που είναι και μοιχός με την Καλυψώ, και όχι μόνο. Είναι αίνιγμα η παρουσία του στο σεμινάριο, όπως αίνιγμα ήταν και η ζωή του όλη, για τον γιο που αναζήτησε αλλού πατρικές φιγούρες από νωρίς.

Κι όταν τελειώσει το σεμινάριο, όταν και ο διδάσκων θα έχει ανακαλύψει ότι μπορεί να υπάρχουν χίλιες δυο οπτικές της Οδύσσειας πέρα από τη δική του καθιερωμένη, όταν και ο μαθητής πατέρας θα υποκύψει στα πολλαπλά μηνύματα του ομηρικού έπους, τότε οι δυο τους θα συνεχίσουν να συνδέονται και να αναγνωρίζονται, κάνοντας μια κρουαζιέρα στα μέρη που (υποτίθεται ότι) περιπλανήθηκε ο Οδυσσέας, από τα ερείπια της Τροίας στη Μικρά Ασία, μέχρι τη Νότιο Ιταλία, με τελική κατάληξη την Ιθάκη. Στην οποία Ιθάκη, τόσο συμβολικά και ελληνικά, δεν θα φτάσουν ποτέ γιατί απεργούν οι εργαζόμενοι στον Ισθμό της Κορίνθου, και πρέπει να κάνουν τον γύρο της Πελοποννήσου, οπότε δεν υπάρχει καιρός για στάση στην Ιθάκη…

Υπάρχει όμως η Ιθάκη του Καβάφη, αλλά και ο προγονός της, ο (παραμελημένος) Οδυσσέας του Τένισον, κι εκεί βρίσκουν καταφύγιο και εικόνες κληρονομιάς οι μετέχοντες στην κρουαζιέρα. Που θα αποδειχθεί το τελευταίο, ένα από τα λίγα έτσι κι αλλιώς, ταξίδι του πατέρα. Αλλά και μια επικών διαστάσεων ανακάλυψη για τον γιο, που θα αρχίσει να ανασκαλεύει τα μυστήρια του παρελθόντος για να γνωρίσει τι έπλασε αυτόν τον μονοκόμματο ξένο που ήταν ο πατέρας του — σαν τον Τηλέμαχο στην Πύλο και τη Σπάρτη δηλαδή. Και θα προβάλει μπροστά στον αναγνώστη τόσο ουσιαστικά, τόσο απελπιστικά ίσως, ή τόσο απελευθερωτικά, η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που είμαστε και σε αυτό που ξέρουν οι άλλοι για μας.

Ο Ντάνιελ Μέντελσον είναι ένας άνθρωπος που αγάπησε παράφορα την ελληνική γραμματεία, από τον Όμηρο μέχρι τον 20ό αιώνα, μεταφραστής του Καβάφη ων. Αγάπησε, διδάχτηκε, και δίδαξε ώς και τη γραμματική της, γοητευμένος από την πολυδαίδαλη και πολυσήμαντη αιτιολογία των λέξεων: μεταφέρει και στον αναγνώστη το δέος του όταν αναλύει, για παράδειγμα, πώς το τραγούδι προέρχεται από το μονοπάτι (οίμη και οίμος αντίστοιχα), πώς το τραγούδι τελικά είναι δρόμος, πορεία, ζωή. Ο Μέντελσον έχει μελετήσει βαθιά, ακαδημαϊκός παλαιάς κοπής, κάθε λέξη της Οδύσσειας. Σ’ το λέει από την αρχή πως «δεν γίνεται να πιάσεις να γράψεις οτιδήποτε αν πρώτα δεν έχεις διαβάσει τα πάντα», και την ίδια την Οδύσσεια τη φέρνει στο προσκήνιο παρασύροντάς σε στα ταξίδια του λόγου και του μύθου. Θες να ξαναδιαβάσεις την Οδύσσεια αμέσως μετά, να εμπλακείς σε υποθέσεις για τα γλωσσικά και συντακτικά τερτίπια του Ομήρου, να κρίνεις συμπεριφορές και χροιές γραφής.

Αλλά αυτό που προσδίδει ακόμη περισσότερη σημασία στο βιβλίο αυτό είναι η συγκίνηση της συναισθηματικής εμπειρίας του ίδιου του συγγραφέα, καθώς ανασυνθέτει το πορτρέτο της οικογένειάς του, μέσα από την εξέλιξη του σεμιναρίου και του ταξιδιού, αλλά και μέσα από αναμνήσεις που επανέρχονται με καινούργια οπτική και μέσα από διηγήσεις συγγενών και φίλων. Κι αυτό που ανασυνθέτει είναι ένας άνθρωπος αρχών, ένας από αυτούς τους σπουδαίους τύπους που προσπαθούσαν (τα) πάντα, αλλά δεν χαρίζονταν ποτέ στον εαυτό τους και στις ιδέες τους.

Το «Μια Οδύσσεια» του Daniel Mendelsohn κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε ωραιότατη, ρέουσα μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου.