Το τρελό Charlie Hebdo

Η δημοσίευση της γελοιογραφίας στην Charlie Hebdo που προδικάζει ένα σκυθρωπό μέλλον για τον νεκρό μικρό Αϊλάν προκάλεσε πολλές αντιδράσεις αλλά και μια παράξενη αμηχανία. Πολλοί αναλογίστηκαν τι θέλει να μας πει ο σκιτσογράφος, άλλοι απλά προσπέρασαν τη δημοσίευσή της με το μοιρολατρικό σκεπτικό ότι η φύση του εντύπου αυτού είναι η αναίδεια που πρέπει να αποδεχτούμε στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης, άλλοι εξέφρασαν την αγανάκτησή τους για αυτή την κατάφωρη σπίλωση της μνήμης και του χαρακτήρα ενός αθώου παιδιού, που πέθανε πριν καν προλάβει να κατανοήσει τι σημαίνει αμαρτία.

Ο σχολιαστής μιας μεγάλης κεντροαριστερής γερμανικής εφημερίδας είδε στη γελοιογραφία την πρόθεση να εκτεθεί η γερμανική —ίσως και η γαλλική ή γενικά η ευρωπαϊκή— μικροαστική και «αγνοαριστερή» υποκρισία, που είναι ανεκτική απέναντι στον ξένο μόνο και όσο αυτό δεν υπερβαίνει τις αόρατες κόκκινες γραμμές μιας δικαιοφανούς κοινωνικής συμβατικότητας. Ενδεχομένως  η ανάλυσή του να είναι ορθή, όπως όμως φαίνεται από τις αμήχανες και αντιφατικές αντιδράσεις που προκάλεσε η γελοιογραφία αυτή και σε κύκλους που μέχρι τώρα θεωρούν εαυτούς αλληλέγγυους με το δράμα και την μοίρα των προσφύγων, το πρόβλημα είναι βαθύτερο.

Τι δείχνει το σκίτσο; Στην επάνω αριστερή γωνία του βλέπουμε τον μικρό Αϊλάν στη γνωστή από τα ΜΜΕ και τα κοινωνικά δίκτυα πόζα του ειρηνικού θανάτου, του αιώνιου ύπνου ενός μικρού άκακου παιδιού. Το κέντρο της εικόνας καταλαμβάνει η φιγούρα του Αϊλάν ως έφηβου ή νέου άντρα που κυνηγάει ξελιγωμένος μια γυναίκα. Ενός Αϊλάν ο οποίος δεν μπορεί να ελέγξει τις ορμές του και να αποδεχτεί τις νόρμες του «δυτικού πολιτισμού» που, αν είχε επιζήσει και φτάσει στο κέντρο του, θα τον είχε περιβάλει με στοργή, θα του είχε προσφέρει στέγη, τροφή και μόρφωση, θα είχε προσπαθήσει να του δώσει μια θέση στην κοινωνία όπου θα μπορούσε να κάνει «το όνειρό του» πραγματικότητα. Όμως ο Αϊλάν του Charlie Hebdo τελικά δεν μπόρεσε να αποδεχτεί και να αξιοποιήσει το δώρο που του προσέφερε η ουμανιστική και διαφωτισμένη Ευρώπη. Το μήνυμα του σκίτσου θα μπορούσε να είναι: «Η υποκρισία σας, ω Γερμανοί, είναι ότι θρηνήσατε για τον μικρό Αϊλάν, ενώ ενδόμυχα σκέφτεστε ότι, αν ήταν να μην μπορέσει να προσαρμοστεί στις νόρμες της μικροαστικής κοινωνίας σας, αν ήταν να καταστεί μιά κοινωνική επισφάλεια, τότε ήταν καλύτερα που πέθανε μικρός και αθώος».

Αν αυτό είναι το μήνυμα, ή τουλάχιστον ένα από τα μηνύματα του σκίτσου, γιατί προκαλεί τόσο μεγάλη ταραχή και αγανάκτηση που φτάνει μέχρι το όριο της αναστολής της συμπάθειας προς το έντυπο που το δημοσίευσε; Μήπως μεταφέρει ένα βαθύτερο υπονοούμενο; Αν αφήσουμε κατά μέρος τις αναφορές στη «γερμανική μικροαστική ανθρωπιστική υποκρισία» που δεν αφορούν όλους εμάς τους καλούς, ανεκτικούς, κατανοητικούς και πραγματικά αλτρουιστές, γιατί παραμένει η ανησυχία;

Από μικρό κι από τρελό, λένε, μαθαίνεις την αλήθεια. Και η αλήθεια που μαθαίνεις από μικρό κι από τρελό δεν είναι ούτε αυτή που θα περίμενες, αλλά ούτε και η πιο ευχάριστη. Γιατί ο μικρός και ο τρελός δεν λένε την αλήθεια επειδή θέλουν να την πουν και δεν λένε μόνο την αλήθεια που θέλουν να πουν, αλλά λένε όποια αλήθεια βλέπουν επειδή δεν μπορούν να την κρύψουν. Το Charlie Hebdo είναι ένας θεσμικός τρελός. Και το σκίτσο που στα μάτια πολλών συκοφαντεί τον μικρό Αϊλάν και σπιλώνει τη μνήμη του μας λέει μια αλήθεια που μάλλον και ο δημιουργός του δεν κατάλαβε ότι την είδε και γι’ αυτό δεν μπόρεσε να την κρύψει. Η βαθιά αλήθεια του σκίτσου είναι ότι μας θέτει ένα πολύ δυσάρεστο και ανησυχητικό ερώτημα: Τι θρηνούμε στο αντίκρισμα του νεκρού μικρού Αϊλάν;

Πριν δοκιμάσουμε να δώσουμε μια απάντηση, ας κοιτάξουμε μια άλλη διατύπωση της ίδιας ερώτησης: Θα θρηνούσαμε με την ίδια θέρμη τον θάνατό του αν είχε γίνει πραγματικότητα, ή αν ήταν αναπόφευκτο ότι θα γινόταν πραγματικότητα, η «προφητεία» του σκίτσου; Ή τότε θα αδιαφορούσαμε;

Ξαναθέτω το ερώτημα: Θα αφήναμε να επηρεαστούν και να αλλοιωθούν τα αισθήματα του οίκτου που νιώσαμε βλέποντας το άψυχο σωματάκι του μικρού Αϊλάν από τη γνώση της κακίας του μελλοντικού εφήβου ή ενηλίκου; Θα επηρέαζε η γνώση αυτή την κρίση μας ότι ο θάνατός του είναι όχι μόνο άδικος, αλλά και, τουλάχιστον εν μέρει, το αποτέλεσμα ενός ειδεχθούς εγκλήματος; Τι θρηνούμε λοιπόν στο αντίκρισμα του νεκρού μικρού Αϊλάν; Το νεκρό αθώο παιδάκι ή τον άνθρωπο Αϊλάν, που πέθανε μεν ως μικρό παιδάκι, αλλά έκρυβε μέσα του μια ολόκληρη ανθρώπινη ζωή με όλες τις καλές και τις κακές πτυχές της, μια ζωή που όμως δεν μπόρεσε να γίνει ποτέ πραγματικότητα;

Το βαθύτερο μήνυμα και συνάμα η βαριά κατηγορία που εκτοξεύει το σκίτσο του Charlie Hebdo, όχι μόνο εναντίον των υποκριτικών Γερμανών, αλλά εναντίον όλων μας, είναι: «Θρηνείτε τον Αϊλάν μόνο και μόνο επειδή πέθανε μικρός και αθώος. Αν πέθαινε μεγάλος, άσχημος και αναίσχυντος, αν πέθαινε σαν ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να συγκρατήσει τις ορμές του, σαν ένας απόκληρος μιας κοινωνίας που δεν κατάφερε να κατανοήσει και να ενστερνιστεί τις αρχές της, δεν θα σας καιγόταν καρφάκι».

Και η αλήθεια που μαθαίνουμε από το φαινομενικά αναίσχυντο σκίτσο του τρελού Charlie Hebdo είναι αυτή: ότι εκεί στα παγωμένα νερά του Αιγαίου δεν πέθανε μόνο ένα όμορφο, αθώο, άκακο, αγνό μικρό παιδί, αλλά ένας άνθρωπος, ένας ολόκληρος κόσμος, ένας κόσμος που του στερήθηκε το δικαίωμα να γίνει πραγματικότητα, να ζήσει, να πάρει αποφάσεις, να σηκώσει το βάρος της ευθύνης, να δημιουργήσει και ίσως και να καταστρέψει. Είναι μια αλήθεια που δεν την περιμέναμε. Μια αλήθεια που μας δυσαρεστεί επειδή δεν την περιμέναμε. Μια αλήθεια που μας φοβίζει, γιατί μας δείχνει ότι συχνά αφήνουμε να μας επηρεάσει η πρώτη εντύπωση και παραβλέπουμε την ουσία. Μια αλήθεια που η φωτογραφία του μικρού παιδιού ξαπλωμένου σαν να κοιμάται στην ακρογιαλιά έκρυψε με επιμέλεια.